O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’ lim vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat univеrsitеti

 

 

O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’

LIM 

VAZIRLIGI 

BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVЕRSITЕTI 

 

 

FILОLОGIYA FAKULTЕTI 

O’ZBEK FILOLOGIYASI 

KAFЕDRASI

 

 

 

 

 

 

Mavzu Abdulla Qоdiriyning «Оbid kеtmоn»  

qissasi tahlili 

 

 

 

Bajardi:_Adayeva Nigora 

Qabul qildi:___Abdullayev H 

 

 

 

Nukus -2014

 

2

Mavzu: Abdulla Qоdiriyning «Оbid kеtmоn»  

qissasi tahlili 

 

Rеja: 

1.  Abdulla Qоdiriy hayoti va ijоdiga bir nazar. 

2.  A.Qоdiriyning rоmanchilikdagi tutgan o’rni 

3.  A.Qоdiriyning «Оbid kеtmоn» qissasi tahili 

 

 

3

ADIBNING HAYOTI VA ILK IJODI. 

Abdulla  Qodiriy  ХХ  asr  o'zbek  adabiyoti,  madaniyatining  еng  yorqin 

siymolaridan biridir. Uning o'lkada yangicha  milliy adabiy tafakkur, realistik nasr, 

hajviyot, jurnalistika, tarjimonlikning shakllanishi, rivojidagi xizmatlari beqiyosdir. 

Qodiriyning  kishik  zamondoshi  Oybek  bu  ulug'  zotni  "qalbi  butun",  o'ziga  xos 

shaxs  deb  ataydi,  uni  "tug'ma  epik  yozuvchi,  keng  ko'lamdagi  master,  yuksak 

ma'nodagi realist san'atkor" deya ta'riflaydi. Abdulla Qahhor esa "Abdulla Qodiriy 

...  yangi  davr  adabiyoti,  Yеvrоra  adabiyoti  gazi  bilan  o'lchaganda  ham  to'laqonli 

asarlar yozgan, o'zbek romanchiligini boshlab bergan ulkan adibdir", deb yozadi.  

Abdulla Qodiriy 1894- yil 10- aprelda Toshkent shahrida bog'bon oilasida tug'ildi. 

"Boshida bоy oilada tug'ildimmi yoki kambag'al oiladami, albatta, bilmadim, - dеb 

yozadi A.Qodiriy. - Ammо yoshim 7-8 ga yetgach, qornim oshqa to'ymog’onidan, 

ustim tuzukroq kiyim ko'rmag'onidan aniq bildimki, besh jonning tomog'i faqat 80 

yoshlik  bir  chol  otamning  mehnatidan,  1300  sarjin  bog'ning  yozda  yеtishtirib 

beradigan  hosilidan  kelar  ekan.  Agar  bahor  yоmоn  kelib,  bog'  mevalari  ofatga 

uchrab qolsa, biz  ham  ochliqqa duch  kelib, qishi bilan jovrashib chiqar ekanmiz". 

Abdulla  bolaligidayoq  zehni  o'tkir,  o'qish-o'rganishga  mehr-ishtiyoqi  baland 

bo'lgan. Ammо oiladagi  moddiy muhtojlik tufayli bir oz kechikib, 9-10 yoshlarida 

maktabga  boradi.  Ikki-ush  yil  eski  usulda  o'qigach,  o'n  ikki  yoshida  uni  oiladagi 

nihoyatda  qashshoqlik  vajidan  bir  boyga  xizmatkorlikka  bеradilar.  Xo'jayin 

savdogar  kishi  bo'lib,  o'rischa  yozuv-chizuvni  biladigan  odamga  muhtoj  edi. 

Abdullaning  zehnini,  O'qishga  ishtiyoqini  sezgan  savdogar  uni  rus-tuzem 

maktabiga yuboradi. Nam ish, ham o'qishdan keyin xo'jayin qo'lida ishlash Abdulla 

uchun  og'irlik  qiladi,  maktabda  yaxshi  bilim  ololmaydi.  Vu  hоl  ikki  yil  davom 

etadi.  So'ng  bunga  chidolmay,  ota-onasiga  yolvorib,  o'z  uyiga  qaytib  keladi,  shu 

yerda turib o'qishga qatnaydi. O'qishdan bo'sh vaqtlari akasi yoniga kirib, toqichilik 

hunarini  o'rganadi.  Ikki-uch  yil  shu  toqichilik  va  bog'  ishlari  bilan  band  bo'ladi. 

Bolalikda egallagan bu hunarlarni, ayniqsa, bog'dorchilikni u bir umr tark etmaydi. 

Abdulla rus-tuzem  maktabini 1912- yili  muvaffaqiyat bilan tugatadi. Vu maktabda 

o'qish,  bolaligidanoq  rus  tilini  egallash  bo'lg'usi  yozuvchi  ijodiy  taqdirida  muhim 

 

4

ahamiyat  kasb  etdi,  rus  va  jahon  adabiyoti,  madaniyati  bilan  bevosita  tanishuvi 

uchun  yо'l  ochib  berdi.  Ikki  yil  o'tgach,  Abdulla  Toshkentdagi  Abulqosim 

madrasasiga o'qishga kirdi. Madrasadagi qisqa ta'lim uning islom ilmi, arab va fors 

tillarini  egallashi,  keyinchalik  bu  sohalarni  mustaqil  o'zlashtirishi  uchun  zamin 

hozirladi.  Abdulla  1912-  yili  Rasulmuhammadboy  otliq  savdogarga  prikazchik 

bo'lib ishga kiradi. Vu savdogar bоy insofli, ochiq ko'ngil, mulla, ziyolilarni hurmat 

qiladigan  kishi  edi.  Vu  odam  хоnadоnida  yashab,  uning  savdo  do'konida  ishlab, 

Abdulla zamоnasining ko'p ilg'or ziyoli kishilari bilan tanishadi. 1914- yili boyning 

katta  qizi  Rahbaroyga  uylanadi.  Abdullaning  bundan  buyongi  ham  totuv,  ham 

sertashvish  hayoti,  faoliyati  umr  yo'ldoshi  Rahbaroy,  u  keyinchalik  birin-kеtin 

in'om  etgan  ikki  o'g'il,  ush  qiz  -  Nazira,  Nabibulla,  Adiba.  Anisa,  Ma'sudlar  bilan 

kechdi.  Abdulla  ijodiy  faoliyatining  boshlanishi  ham  o'sha  davrga  to'g'ri  keladi. 

"Shu  miyоnalarda,  -  deb  eslaydi  A.Qodiriy,  -  bozor  vositasi  bilan  tatarlarda 

chiqadirg'on gazetalarni o'qib, dunyoda gazeta degan gap borlig'iga imon keltirdim. 

1913-  yilda  o'zbekcha  "Sadoyi  Murkistоn",  "Samarqand",  "Oina"  gazetalari  chiqa 

boshlag'och, menda shularga gap yozib yurish fikri uyg'ondi". "Sadoyi Murkistоn" 

gazetasining 1914-  yil  1- arrеl sonida  "Yangi  masjid  va  maktab" sarlavhali  xabari 

bosilgan.  Vu  хabar  ostiga  Abdulla  Qodiriy  deb  imzo  chekilgan.  Shu  tarzda 

matbuotda Abdulla Qodiriy nоmi paydo bo'ldi. Oradan ko'p o'tmay, shu nоm ostida 

"Mо'y"  ,  "Millatimga",  "Ahvolimiz"  she'rlari,  "Baxtsiz  kuyov"  dramasi,  "Ju-

vonboz"  hikoyasi  chiqdi.  Vu  asarlar  Qodiriyning  badiiy  ijoddagi  dastlabki 

izlanishlari bо'lib, ular o'sha davrning taraqqiyparvar harakati - jadidchilik g'oyalari 

bilan sug'orilgan, jadid adabiyoti ta'sirida yozilgan edi. Vu asarlarda Qodiriy qoloq 

odatlarni  tanqid  ostiga  oladi,  xalqni  o'zligini  anglashga,  yangilikka  da'vat  etadi. 

Yozuvchining  "Juvonboz"  asari  bevosita  Behbudiyning  "Padarkush"  dramasiga 

taqlidan  yozilgan.  Hikoyada o'qishni tashlab, buzuq, shaltoq  yo'llarga kirib ketgan 

boyvachcha  otasining  mol-mulkini  sovuradi,  sindiradi;  ota-onani  dog'da  qoldirib, 

oxiri  jinоyatga  qo'l  uradi,  qamaladi.  "Baxtsiz  kuyov"da  еsa  muallif  qoloq 

odatlardan  biri  -  hashamatli  to'y,  ortiqcha  sarf-xarajatlar  va  ularning  ko'ngilsiz 

oqibatlari masalasini ko'taradi. Amakisining maslahati bilan Solih ismli yetim yigit 

 

5

katta  qarz  ko'tarib,  dabdabali  tо'y  qilib,  bоy  xonadon  qiziga  uylanadi.  Vaqtida 

qarzini  uzоlmay,  garovga  qo'yilgan  hovli-joyidan  ajralish  oldida  sharmandalikdan 

o'zini  o'zi  o'ldiradi.  Sadoqatli  umr  yo'ldoshi  ham  o'ziga  pichoq  uradi.  Garchi  bu 

asarlarda  yozuvchi  davrning  muhim  masalalarini  o'rtaga  qo'ygan  bo'lsa  ham,  ular 

yuksak  badiiy  asar  darajasiga  ko'tarilmagan.  Vu  asarlar  oshkora  tashviqiy  ruhda 

bо'lib,  Oybek  aytganidek,  ularda  san'atkor  o'rnini  voiz,  nasihatgo'ylik,  oqartuv-

chilik  egallaydi.  Yozuvchi  asardan  asarga  tez  o'sib  bordi.  Oradan  sal  fursat  o'tib 

yozilgan "Uloqda" nomli hikoyasi avvalgi asarlari bilan tenglashtirib bo'lmaydigan 

darajada  yuqoridir.  Oybek  bu  asarga  yuksak  bahо  berib:  "Uloqda"  hikoyasida 

tashviqotchining,  voizning  o'rnini  san'atkor  oladi.  Yozuvchi  bu  asarda  voqealar 

ustida  muhokama  qilmaydi,  tushuntirmaydi,  isbot  qilmaydi,  balki  obrazlar  bilan 

ko'rsatadi.  Vu  hikoyada  ham  foydasiz  odatlarni  qoralaydigan  ma'lum  "axloq", 

"ibrat"  bor,  lekin  bu  axloq  turtib  chiqmaydi",  -  deydi.  Nikoyada  xalqning 

udumlaridan  biri  -  uloq  voqeasi  tasvirlanadi.  Agar  Qodiriy  "Juvonboz"  yoki 

"Baxtsiz  kuyov"  yo'lidan  borganida  -  bu  yerda  uloq  voqeasini  foydasiz,  zararli, 

qoloq  bir  odat  sifatida  qoralash,  tanqid  qilish  bilan  band  bo'lardi.  Hikoyada  esa 

avvalo,  yozuvchi  uloq  voqeasining  real  manzarasini  jonli  gavdalantiradi. 

Voqealarni beg'ubor o'smir tilidan uning nigоhi orqali hikoya qiladi. Vu hоl asarga 

ajib  bir  samimiyat  baxsh  etadi.  Hikoyachi-qahramon  -  endigina  mustaqil  hayotga 

qadam qо'yayotgan, оt  minib еl orasiga kirayotgan, hamma narsaga katta qiziqish, 

hayrat  bilan  qarayotgan,  ammо  kattalar  turmushi,  rasm-rusumlar,  ro'y  berayotgan 

hodisalar  ma'nosini  chaqishga  hali  qodir  bo'lmagan  bola.  Yozuvchi  xolis  turib, 

hodisalarga  aralashmay,  Ularni  shu  beg'ubor  bola  nigohi  orqali  bor  hоlisha  - 

musbat  va  manfiy  tomonlari,  zavq-shavqi  va  tashvish-u  musibati  bilan  ifodalaydi. 

Muallif  go'yo  bola  panasida  turib  g'oyat  ustalik  va  donishmandlik  bilan  hodisa 

jarayonini  kuzatib  boradi.  Ular  haqida  mushohada  yuritish  va  tegishli  xulosalar 

chiqarishni  o'quvchi  ixtiyoriga  qoldiradi.  "Uloqda"  hikoyasi  faqat  Qodiriyning 

yutug'i  bо'lib  qolmay,  Oktabr  to'ntarishigacha  bo'lgan  o'zbek  adabiyotidagi 

realizmning cho'qqisi, realistik hikoyaning eng yaxshi, yetuk namunasidir.  

 

6

1914-  yilda  boshlangan  birinchi  jahon  urushi,  Rusiyaning  qonli  janglar 

girdobiga  tortilishi  tufayli  ulkan  imperiyadagi,  shuningdek,  uning  mustamlaka 

o'lkasi  Turkistondagi  vaziyat  keskinlashdi.  O'lkada  yuz  berayotgan  iqtisodiy-

siyosiy  tanglik, sabr  kosasi to'lgan  xalq orasidagi ommaviy  noroziliklar,  xususan, 

1916-  yilgi  mardikor  olish,  1917-  yilgi  fevral  inqilobi  voqealari  Qodiriyning 

ijtimoiy-siyosiy  qarashlariga  kuchli  ta'sir  ko'rsatadi.  U  endi  ijtimoiy-siyosiy 

ishlarga  aralasha  boshladi.  1917-  yil  fevral  inqilobidan  keyin  xalq  militsiyasiga 

ko'ngilli  bo'lib  yozildi,  so'ng  Toshkentning  eski  shahar  qismida  ochilgan  oziq-

ovqat  qо'mitasiga  mirza  bо'lib  ishga  kirdi.  "Nikolayning  taxtdan  yiqilib,  hurriyat 

bo'lg'onidan  xursandligim,  albatta,  dunyoga  sig'mas  edi  va  sig'masligi  tabiiy  edi. 

Ayniqsa,  1916-  yil  rabochiy  olish  masalasidan  keyin  umuman  Murkistоn  ishchi-

larida  uyg'ongan  istibdodga  nafrat  menda  ham  kuchli  edi",  -  deb  yozadi  adib. 

Qodiriyning  Oktabr  to'ntarishidan  keyingi  faoliyati,  asosan,  matbuоt  bilan 

bog'langan.  1919-  yili  "Oziq  ishlari"  gazetasiga  muharrir  bo'lib  tayinlanadi; 

so'ngra  "Ro'sta"  gazetasiga  muxbir,  "Ishtirokiyun"  va  "Qizil  bayroq"  gazetalarida 

хоdim,  "Inqilob",  "Kоmmunist  yo'ldoshi"  majmualarida  sarkotib  va  xodim  bo'lib 

ishlaydi.  Qodiriy  ham  matbuоt  xodimi,  ham  jurnalist-rublisist,  hajvchi  yozuvchi 

sifatida  О'zbеkistоnda  yangi  tipdagi  matbuotning  tug'ilishi  va  shakllanishida 

benihoya katta xizmat qildi. Ayniqsa, "Mushtum" jurnalininig tug'ilishi va oyoqqa 

turishida  katta  jonbozlik  ko'rsatdi.  Qodiriy  matbuot,  jurnalistika  sohasidagi  bilim 

va  malakasini oshirish  maqsadida 1924-1925-  yillarda Moskvadagi Oliy adabiyot 

institutida ta'lim oldi. Moskvada o'qigan kezlarida ham Respublika matbuoti bilan 

alоqasini  uzmaydi.  Qodiriy  1919-1925-  yillar  orasida  matbuotda  yuzlab  maqola, 

hajviyalari  bilan  qatnashdi.  Vu  asarlarini  u  har  xil  -  Qodiriy,  Julqunboy,  Kalvak 

Mahzum,  Toshpo'lat,  Ovsar,  Dumbul  degan  imzo-taxalluslar  bilan  e'lon  qilgan. 

Qodiriy  publitsistikasining  mavzu  -  mundarijasi,  muammоlar  doirasi  keng.  Ular 

orasida hayotdagi muhim tadbirlarni, yangiliklarni olqishlab, qo'llab-quvvatlоvshi, 

targ'ib-tashviq etuvchi ("Matbuot kuni" ,  "Ulug' ayyоm"  kabi),  murakkab  insoniy 

taqdirlar  haqida  hikoya  qiluvchi  ("Otam  ham  bolshevik",  “1818-  yil  yodgori", 

"G'irvonlik  Mallaboy  aka"singari),  hayotdagi  xilma-  хil  illatlarni  fosh  etuvchi 

 

7

maqolalar  hamda  bir  turkum  adabiy-tanqidiy  ishlarni  uchratamiz.  Qodiriyning 

"Bizda  teatru  ishining  borishi",  "Ravot  qashqirlari",  "O'tkan  kunlar"  va  "O'tgan 

kunlar" tanqidi  ustida ba'zi  izohlar"  maqоlalari 20-  yillar  o'zbek tanqidchiligining 

eng  yaxshi  namunalaridandir.  Ularda  realistik  adabiyotning  jiddiy  masalalari  - 

haqqoniylik,  milliylik,  badiiy  shakl  haqida  muhim  fikrlar  ilgari  surilgan.  Shuni 

ham  aytish  kerakki,  Qodiriy  o'z  davrining  farzandi  edi.  Inqilob  yillarining  fidoyi 

kishilariga  xos  muayyan  inqilobiy  betoqatlik  unga  ham  yot  emas  edi.  Ma'lum 

muddat  o'sha  yillari  mamlakatda  avj  oldirilgan  "sinfiy  kurash",  "dinga  qarshi 

yurish"  kompaniyasi  ta'sirida  adib  boylar,  eshonlar,  ulamolar  faqat  bоy,  eshon, 

ulamo  bo'lgani  uchungina  ularni  sinfiy  dushman  sanab,  ularga  qarshi  matubotda 

kurash  оlib  boradi.  Sinfiy,  mafkuraviy  raqiblarni  tanqid  qilish,  fosh  etishda  xiyla 

jangarilik,  qiziqqonlik  ko'rsatadi.  Bahslar  paytida  goho  odob  doirasidan  chiqib, 

hamkasblarini  koyiydi.  Shu  xildagi  xatti-harakatlari  tufayli  o'ziga  qarshi  har 

burchakdan  dushmanlar  orttiradi.  Qodiriy  oktabr  inqilobi  tufayli  so'z  erkinligi, 

jasorat  oldik,  deb  quvongan  edi.  Endi  bоr  ovoz  bilan  haqiqatni  aytish,  yozishga 

chog'lanadi. U inqilobni, yangi hayotni olqishlash, himоya qilish bilan barobar bu 

hayot  yo'lidagi  xilma-xil  to'siqlarni  fosh  etishga,  sho’ro  voqeligiga  хоs 

ziddiyatlarni,  siyosatdagi  xato  va  kamchiliklarni  xolis  turib  ko'rsatishga  jazm 

etadi.  U  yangi  hayоt  yo’lidagi  to'siqlar  faqat  sinfty  dushmanlar  -  bоy,  domla-

imom, ruhoniylar qarshiligidan iborat emasligini bilardi. Yangi dunyo quruvchilari 

ongi,  xatti-harakati,  intilishlarining  o'zi  ichki  ziddiyatlarga,  qarama-qarshiliklarga 

to'la edi. Qator maqolalarida, hajviyalarida adib mana shu ziddiyat, kamchiliklarni 

ko'rsatishga  harakat  qildi.  Ammо  uning  bu  intilishlari  birin-ketin  zarbaga  uchray 

boshladi.  1926-  yili  "Mushtum"  jurnalida  bosilgan  "Yig'indi  gaplar"  hajviyasida 

hayotdagi  kamchiliklar,  hukumat  kishilari  haqidagi  beozor  kulgi,  hazil  uchun 

aksilinqilobiy  harakat  qilganlikda  ayblanib  qamoqqa  olinadi.  Qodiriy  o'ziga 

qo'yilgan  asossiz  ayblarni  qat'iyan  rad  etadi.  Qamoqxonada  nohaqlikka  norozilik 

sifatida ochlik e'lon qiladi. Uzoq davom etgan tergovda, 

nihoyat  sudda  mardona  turib  tuhmatchi,  pastkash  kimsalarni  ayovsiz  fosh  etadi, 

siyosiy  ayblar  va  dag'dag'alardan  also  chо'shimay,  hech  ikkilanmay  faqat 

 

8

haqiqatni  aytadi,  qat'iy  turib  o'z  sha'nini  himоya  qiladi.  “Men  to'g'rilik  orqasida 

bosh ketsa "ix''  deydirgan  yigit еmasman",- deydi. Qodiriy  ham qancha  mardona 

shaxs  bo'lmasin,  o'zining  haqligiga  ishonmasin,  boshiga  tushgan  bu  mushkul 

savdo  tufayli  dil-dilidan  iztirob  chekadi.  Inqilob,  Lenin,  ozodlik  yo'liga,  sho'ro 

hokimiyati  ishiga jonini  tikkan оdamning teskarisi sifatida  uning qamoqxonasiga 

tushishi,  ya'ni  bunday  xo'rlik  adib  qalbini  rоra-rоra  qiladi.  "Ko'ngilda  shamsi 

g'uboroti, teskarichilik maqsadi bo'lmog'on, sodda, go'l, vijdonlik yigitga bu qadar 

xo'rlikdan  o'lim  tanqisroqdir.  Bir  necha  shaхslarning  orzusicha,  ma'naviy  o'lim 

bilan o'ldirildim. Endi jismoniy o'lim menga qo'rqinch emasdir". Adibning alam -

o'kinchlarga  to'la  bu  qalb  fig'oni  uni  shu  ko'ylarga  solgan,  shunday  qarorga 

kelishga majbur etgan kimsalar, o'sha  mudhish muhit, sharoit ustidan chiqarilgan 

aybnomadir. Оliy sud Qodiriyning hеsh qanaqa aybi yo'qligiga qaramay, uni ikki 

yil  ozodlikdan  mahrum  etish  haqida  hukm  chiqaradi.  Biroq  insofli  odamlarning 

aralashuvi  bilan оliy sud  hukmini bekor qiladi. Qamoqda  insonlik sha'ni,  nomusi 

toptalib,  o'zini  ma'naviy  o'lgan  hisoblagan  adib  ozodlikka  chiqqach,  ko'p  o'tmay 

yana  qaddini  rostlab  oldi.  Biroq  bo'lib  o'tgan  mudhish  voqea  bir  umrga  dilida 

chuqur asorat qoldirdi, taqdiriga, faoliyatiga o'z ta'sirini ko'rsatdi; matbuot, jamoat 

ishlaridan ko'ngli qoldi. Biroq u badiiy 

ijodni to'xtatmadi. 

Qodiriyning hajviy asarlari  

Abdulla  Qodiriyni  yozuvchi  sifatida  ilk  bоr  elga  tanitgan  narsa  -  uning 

hajviy  asarlari,  aniqrog'i  "Kalvak  Maxzumning  xotira  daftaridan"  va  "Toshpo'lat 

tajang  nima  deydir?"  hajviy  qissalari  bo'ldi.  Ma'lumki,  XIX  asrda  Gulxaniy, 

Maхmur,  Muqimiy  singari  mоhir  hajvchilarni  bergan  o'zbek  adabiyotida  ХХ 

asrning  dastlabki  yigirma  yili  davomida  hajvchilar,  barkamol  hajviy  asarlarni 

deyarli ko'rmaymiz. Hajviy yo'nalishdagi mavjud asarlarning aksariyati yalang’och 

"tashviqiy",  nuqul  "qoloq  udumlarni"  qoralash  -  fosh  etish  ruhida  edi.  Inqilobdan 

keyin  hajviyot  yangi  hukmron  mafkuraning  "o'tkir  qurоli"ga  aylandi,  eski  tuzum, 

bоy  va  ruhoniylarni  qoralashga  xizmat  etdi.  Vu  xil  asarlarda  qahr-u  g'azab, 

qoralash,  fosh  etish  bоr-u,  chinakam  san'at  asariga,  yetuk  hajviyotga  xos,  Qodiriy 

 

9

iborasi  bilan  aytganda,  "xarakter  kulgisi",  hayot  hodisalarining,  xarakterlarning 

xolis,  tеran,  hajviy  tahlili  yo'q  edi.  Qodiriyning  kо'rlab  hajviyalari  ham  bunday 

kamchiliklardan  хоli  emas  edi.  Nihoyat  20-  yillar  o'rtalarida  yaratilgan  "Kalvak 

Maxzumning  xotira  daftaridan",  "Toshpo'lat  tajang  nima  deydir?"  asarlarida 

yozuvchi  kulgisi  "xarakter  kulgisi"  darajasiga  ko'tarildi.  Muallif  endi  hayotdagi, 

odamlar  tabiatidagi  muayyan  salbiy  hodisalarni  sof  mafkuraviy  nuqtayi  nazardan 

nuqul  bir  yоqlama  qoralash,  fosh  etish  yo'lidan  bоrmay,  xarakter  va  hodisalarni 

xolis  turib,  murakkabligi,  ziddiyatlari  bilan  ko'rsatishga  jazm  etdi.  "Kalvak 

Maxzumning  xotira  daftaridan"  asari  1923-1927-  yillar  oralig'ida  yozilgan,  asar 

peshma-pesh  matbuotda  e'lon  etilib  turgan  edi.  Vu  yillar  davomida  hayotning 

o'zida,  qolaversa,  Qodiriy  qismatida,  qarashida  ko'p  o'zgarishlar  sodir  bo'ldi.  Bu 

hol  asarda  o'z  ifodasini  topdi.  Qodiriy  bu  asarida  "ko'pdan  hayоt  bilan  aloqasi 

uzilgan,  madrasa  xurofoti  bilan  miyasi  g'ovlag'on"  mahalla  imomi  Kalvakning 

kulgili  sarguzashtlarini  hikoya  qilib  bermoqchi  bo'lgan.  Asar  boshida  muallif 

Maхzumni  har  bоb  bilan  qoralash,  masxaralashga  tushadi.  Kalvakning  dunyoga 

kelish  tarixi,  chaqaloqlik  yillari,  kasalliklarga  chalinish  voqealari  bayonida, 

qahramon  aft-angori  ifodasida  inson  shaxsini  tahqirlash,  masхaralash,  bu  borada 

me'yordan  chiqib  ketish  hollari  uchraydi.  Buning  sababi  shundaki,  asar  yozila 

boshlagan kezlarda dinga, dindorlarga qarshi shafqatsiz  hujum avj olgan edi.  Ana 

shu shafqatsiz kampaniya bu asarda ham ozmi-ko'pmi o'z asoratini qoldirgan. Shu 

bilan barobar, asardagi rеal hayotdan aloqasi uzilib qolgan Maxzumning hayotdagi 

bir  qator  maqbul  o'zgarishlar,  tarkib  topib  borayotgan  yangicha  taomillarni  hazm 

qilolmay, noqulay ahvolga tushib qolishi bilan bog'liq kulgili o'rinlar san'atkorona 

berilgan.  Qiroatxonada  erkak  bilan  ayоl  kishining  oddiy  insoniy  munosabatlari 

Maxzumga  faxsh  bo'lib  tuyuladi.  U  qiroatxonaning  odamlarga  tekin  xizmat  qilish 

sabablarini  tushunоlmay  garang  bo'ladi,  qiroatxonadagi  jadidona  yangi  ilmiy 

kitoblarga  nafrat  bilan  qaraydi.  Mahalliy  xalq  yoshlarining  markazga  o'qishga 

yuborilishi unga zo'ravonlik bo'lib ko'rinadi... Bunday о'rinlardagi piching, kinoya-

kesatiqlar muhim ijtimoiy ma'nо kasb etadi. Maxzum sarguzashtlari talqinida yana 

bir muhim yo'nalish bоr. Maxzum ushun tushunarsiz, g'ayritabiiy, kulgili tuyulgan 

 

10

talay  hodisalar  zamirida  jiddiy  ma'nо,  achchiq  haqiqat  mavjud.  Bir  qarashda 

Maxzumni  "fosh etish"ga qaratilgandek bo'lib tuyulgan kulgi tig'i o'sha davr - 20- 

yillardagi  ijtimоiy-siyоsiy  hodisalarning  ko'pgina  salbiy  tomonlariga,  adib  iborasi 

bilan  aytganda,  “jamiyat  qitig'iga"  tegib  o'tadi.  Yozuvchi  bunday  nozik  ishni 

benihoya  ustalik,  katta  mahorat  bilan  amalga  oshiradi.  Chunonchi,  Maxzum 

Muzhafi  Usmoniy,  ya'ni  Qur'оni  karimning  nodir  nusxasini  qidirib,  qiroatxonaga 

boradi.  Ma'lum  bo'ladiki,  uni  xalqdan  yashirin  –  “po'lod  sanduqqa  solib  saqlor 

ekanlar".  U  qiroatxonada  muqaddas  diniy  kitoblarni  sо'rab-surishtiradi. 

Qiroatxonada  ularning  birontasi  ham  yo'q  ekani  ma'lum  bo'ladi.  Demak, 

Jamoatchilik allaqachon ulardan mahrum еtilgan. Yana bir voqea. Ulug'lardan biri 

vafot  etadi.  Ma'lum  bо'lishisha,  u  sirtdan  xudodan  tonganlardan  ekan.  Ammo 

botinda dini  islomni do'st tutarkan. O'limi  oldidan  maxfiy  bo'lsa  ham janoza bilan 

dafn etishlarini vasiyat qiladi. Maxzum kechasi maxfiy ravishda marhumga janoza 

o'qishga  boradi.  Ertasi  esa  partiyalilar  kelib,  yangichasiga  aroqxo'rlik  bilan 

marhumni  ko'mishga  hozirlik  ko’radilar...  Qodiriy  qalamga  olgan  bu  xil  taajjub 

hangomalar  hayotda  sho'ro  hokimiyatining  oxirgi  kunlariga  qadar  davom  etib 

keldi. Shu tariqa boshda ko'proq jonli hayot bilan aloqasi uzilgan, qoloq, ovsar bir 

ruhoniy ustidan kulishga qaratilgan asar bоra-bora davrning ijtimoiy ziddiyatlari va 

illatlarini  ochib  beruvchi  asarga  aylanadi.  Asar  oxiridagi  boblarda  bu  hоl  juda 

yaqqol  ko'rinadi.  "Qavodiul  umaro"  bobida  adib  saltanatni  boshqarishda  podshoh 

va  amirlar,  sulton  va  salotinlar,  Xudoyorxonning  bek  va  bekzodalari,  Nikolay,  оq 

podshoh  mansabdorlarining  amal  qilgan  "ko'hna  va  lekin  puxta  qoidalar"  ushbu 

"hurriyat,  mardikor,  saradehqon  zamona  hukmatdorlari  orasida  ham”  davom 

etayotganidan  achchiq  istehzo  bilan  kuladi.  Sho'ro  hokimiyati  qishloqda  оlib 

borgan siyosatining chin ma'nosi asrlar davomida el-yurtni kiyintirib,boqib kelgan 

barqaror  dehqon  xo'jaligini  mahv  etish,  talash,  dеhqonning  erki,  haq-huquqi, 

sha'nini  toptashdan  iborat  bo'lganligini  A.  Qodiriy  yaxshi  bilardi.  20-  yillarda 

ofarinboz  qalamkashlar  bu  siyosatni  o'ylamay-nеtshay  olqishlab  turgan  bir  paytda 

vijdoni pok adiblar qatori Qodiriy bu  xatarli  ishning ko'ngilsiz oqibatlarini dangal 

ko'rsatadi.  "Kalvak  Maxzum"  asarining  "Odamzodning  aqli  yetmaydir", 

 

11

"Qishloqqa yuzingni o'gir!", "Bachima'ni?" "Qishloqqa qopingni o'gir!" boblari shu 

masalaga  bag'ishlangan.  "Toshpo'lat  tajang  nima  deydir?"  asarining  qahramoni 

Toshpo'lat xarakteri ham ziddiyatli. Uning tabiatida ko'p nоbоr jihatlar  mavjud. U 

bolaligida  yaxshi  tarbiya  ko'rmagan,  maktabda  yolchitib  bilim  olmagan,  omadsiz 

odam.  U  gunoh  ishlardan  –  nashavandlik,    qimorbozlik,  bezorilikdan  ham 

toymaydi.  Ma'rifatsizlik  tufayli  u  ko'p  hollarda  oddiy  turmush  chigalliklarini 

yecholmay,  hayotdagi  o'zgarishlar,  yangiliklar  mohiyatini  anglab  yеtоlmay 

qiynaladi, kulgili, tang ahvolga tushib qoladi. Xususan, soliq qog'ozining, umuman 

soliq  siyosatining  ma'nisiga  tushunolmay  dovdirashi,  babоq  xo'rozini  quvib 

maktabga  kirib  qolishi,  u  yerdagi  yangicha  ta'lim-tarbiya,  O'quvchilar  haqida 

o'zicha badbin xayollarga bоrishi - shu kabi o'y-xayollari, bema'ni xatti-harakatlari 

bilan  chindan  ham  o'z-o'zini  fosh  etadi.  Toshpo'lat  muallif  ta'riflaganday,  ishsiz, 

biri  ikki  bo'lmagan  va  shu  faqirlik  orqasida  yоmоn  yo'llarga  kirib  qolib, 

tajanglangan sharani. 20- yillardagi murakkab, og'ir sharoit uni shu ahvolga solgan. 

U  o'zini  har  хil  sohaga  uradi,  do'kondorlik  qiladi,  tegirmonga  aralashadi, 

dehqonchilikka qo'l  uradi,  mardikor  bozorida yollanib, birovlarning  xizmatini ado 

etadi  - biroq bular bilan  uning kosasi sira  oqarmaydi:  do'konni barham beradi, bir 

yil  burun  tegirmonga  aralashgani  uchun  katta  soliq  tagida  qoladi.  Dehqonchilik 

qilib,  "non  o'rniga  kesak  tishlab,  yoz  bo'yi  Suv  kechib  ishlab,  oxirida  bitta  chilim 

qоvоqqa  ega"  bo'ladi,  Xullas  u,  o'zi  aytganiday,  "odamzod  farzandining  g'aribi". 

Xuddi "Kalvak Maxzumning xotira daftaridan" asarida bo'lgani kabi bu yerda ham 

muallif  asar  bosh  qahramoni  sarguzashtlari  orqali  bizni  20-  yillar  hayotining 

ziddiyatli  dramatik  hodisalariga,  davrning  o'tkir  muammolariga  ro'para  qiladi. 

Toshpo'latning  mardikor  bozorida  ko'rganlari,  har  xil  millatga  mansub  son-

sanoqsiz mardikorlarning ahvol-ruhiyati, Xususan, Toshpo'latga duch kelgan faqir, 

xasta  mardikor  dehqonning  ham  kulgili,  ham  ayanchli  holatlari  ifodasi  orqali 

yozuvchi  kulib  turib,  o'sha  davr  hayоtining  mungli,  ayanchli  haqiqatini  aytgan, 

fojiali  hodisalar  mohiyatini  ochgan.  Toshpo'latning  o'ziga  o'xshash  faqir  Salim 

so'tak  bilan  uchrashuvi,  ikki  soddadil  do'stning  hazil-mutoyiba  bilan  aytgan 

gaplarini  eshitib,  Salim  so'takning,  beshta  norasida  go'dakning  nоshоr  holiga 

 

12

boqib,  ayniqsa  yonini  kovlaganda  go'daklarning  og'zini  ochishlarini  ko'rib, 

o'quvchining  et-eti  junjikib  ketadi.  Vu  faqir  odamning  Toshpo'lat  singari  faqir 

do'stlari joniga оra kirib, tomini suvash ushun  hasharga to'planganida - qizg'in  ish 

paytida 

olifta 

bir 

mansabdor 

kelib, 

Salimni 

odamlar 

kuchidan 

foydalanlayotganlikda  ayblaydi.  Toshpo'lat  mana  shunday  nohaqlikni  ko'rganda 

kufrligi  ortadi;  shunday  og'ir  zamonda  kambag'alning  boshini  silash  o'rniga,  unga 

yomonlikni ravо ko'radigan olifta mansabdorlar ko'ziga balo bo'lib kо'rinadi, o'ziga 

o'xshaganlarning  faqir  yashashiga, sarson-sargardon  yurishiga  faqat shular aybdor 

deb  biladi.  Shuning  uchun  ham  ularga  duch  kelganda  asabiylashadi,  bezoriligi 

tutadi. Nochor o'zini ovutish uchun nashavandlikka beriladi. Yozuvchining hajviy-

yumoristik  mahorati,  "xarakter  kulgisi"  yaratish  san'ati  yirik  asarlarida,  "O'tkan 

kunlar"  romanidagi  O'zbek  oyim,  Xushro'y,  "Mehrobdan  chayon"dagi  Solih 

maxdum, "Obid ketmon"dagi Xatib domla va Mulla Muhsin obrazlarida yana ham 

yorqinroq namоyоn bo'ladi.  

Qodiriy - o'zbek romanchiligining asoschisi  

Yuqorida  ko'rganimizdek,  Qodiriy  sho'ro  hokimiyatining  dastlabki  yillarida 

qizg’in  jurnalistik  faoliyati bilan band  bo'ldi, ko'plab publitsistik  va  hajviy asarlar 

yozdi.  Ayni  paytda  o'tmishdan  olingan  yirik  asar  -  "O'tkan  kunlar"  romani  ustida 

ish olib bordi. Vu asarni muallif 1919- yilda yoza boshlagan, Romandan parchalar 

1922-  yilda  "Inqilob"  jurnalida  bosilgan.  1925-  yili  asarning  bo'limlari  alohida-

alohida, so'ng 1926- yili yaxlit holda kitob bo'lib chiqqan.  

Yozuvchi bu romanida xolis turib XIX asr o'rtalaridagi Turkistоn tarixining, 

o'zbek  xalqi  hayotining  muhim  tarixiy-ijtimoiy  jarayonlarini  chuqur  badiiy  tahlil 

etadi, davrning yetakchi ijtimoiy kuchlari mohiyatini ochadi. O'sha zamon kishilari 

ahvol-ruhiyati,  orzu-intilishlari;  quvonch  va  tashvishlarini  zo'r  mlahorat  bilan 

yorqin  obrazlar  orqali  ko'rsatadi.  Adib  asar  yozilgan  davr  hukmron  mafkurasi 

ta'sirlariga, o'zining o'sha kezlardagi sinfiy  mayllariga bеrilmay,  realizmning bosh 

prinsiplaridan kelib chiqib, hayot haqiqatiga sodiq qoladi, rеal hayot qanday bo'lsa 

shundayligicha ko'rsatadi. Ilk bоr xuddi Shu rоman оrqali o'zbek xalqi o'z bisotini, 

asl qiyofasini,  ishki  dunyosini, kuchli  va  ojiz  tomonlarini bоr bo'yicha  go'yo tiniq 

 

13

ko'zgudagidek  aniq  ko'rdi.  Bu  roman  o'zbek  adabiyotida  realizmning  haqiqiy 

tantanasi, katta yutug'i bo'ldi.  

Romanni  O'zbek  o'quvchisi,  butun  turkiy  tilda  so'zlashuvchi  xalqlarning 

zukko  kishilari  katta  bayramdek  kutib  oldi.  Roman  tillarda  dostonga  aylandi, 

qo'lma-qo'l  o'qildi.  Romanni  boshdan-oyoq  yod  oluvchilar  ham  bo'ldi.  U  qisqa 

fursatda qayta chop etildi, bir necha tillarga tarjima etildi. Afsus, adabiy tanqid o'z 

vaqtida romanning haqiqiy bahosini berolmadi. Yozuvchi M. Sheverdin uni zararli 

asar,  deb  baholadi.  Tanqidchi  Sotti  Husayn  "O'tkan  kunlar"  haqidagi  risolasida 

roman  mohiyatini  buzib  ko'rsatdi.  Roman  muallifi  "O'tkan  kunlar"  ham  "O'tkan 

kunlar"  tanqidi  ustida  ba'zi  izohlar”  degan  maqola  yozib,  munaqqid  da'volarining 

asossiz еkanligini ochib tashladi. Nihoyat, Rоman haqidagi haqiqat ХХ asrning 60-

80- yillariga kеlib  yuzaga chiqa boshladi.  Ammo  hamon bir asar haqidagi  haqiqat 

to'laligicha  kashf  etilgani  yо'q.  Roman  xususidagi  bahslar,  tekshirishlar  davom 

etmoqda. Qodiriy ozodlikka chiqib,  ma'lum  muddat nafasini rostlab olgach, 1926- 

yil  kuzida  "O'tkan  kunlar"  ustidagi  ish  paytidayoq  о'ylab  qo'ygan  yangi  rоman 

rejasini ro'yobga chiqarishga - ikkinchi yirik asari "Mehrobdan shayоn"ni yozishga 

kirishddi. Roman  nisbatan tez  yozildi. 1928- yilning  fevral oyida asar ustidagi  ish 

intihosiga yetdi.  

Asar  1929-  yil  mart  oyida  Samarqandda  bosilib  chiqdi.  Garchi  bu  asar 

mavzuyi  ham  o'tgan  asrdan,  keyingi  xonliklar  zamonidan  olingan,  Turkiston 

feodallarining  keyingi  vakili  Xudoyorxon  davridagi  o'zbоshimshaliklarni 

ko'rsatishga  qaratilgan  bo'lsa  ham.  asarda  o'sha  zamon  voqealari,  ijtimoiy 

jarayonlar,  odamlar  ruhiyati,  orzu-intilishlari,  kechmishlari  haqqoniy,  betakror 

tarzda  zo’r  realistik  mahorat  bilan  ifoda  etilgan  bo'lsa  ham,  unda  zamonaviy  ruh 

juda  kuchli.  1926-  yili  Qodiriy  boshiga  tushgan  savdolar  qog'ozga  tushirilsa,  zo'r 

fojeiy  asar  paydo  bо'lishi  mumkin  edi.  Ammо  o’sha  kezlari  buning  iloji  yo'q 

ekanini  Qodiriy  yaxshi  bilardi,  Qodiriy  fojiasi  bilan  tanish  odam  "Mehrobdan 

shayon’ni  o'qiganda  beixtiyor  xayolidan  o'sha  mudhish  hodisalar  o'tadi.  Go'yo 

muallif  o'z  boshidan  kechirgan  vоqеalarni  o'tgan  asrga  ko'chirib,  saroydagi 

 

14

munshiylar 

orasidagi 

mojarolarga 

о'rab, 

o'zgacha 

ko'rinishda 

gavdalantirayotganday tuyuladi.  

Asarni  "Mehrobdan  chayon"  deb  atash,  unda    ko'proq  ziyolilar  -  madrasa 

ko'rgan  mo'tabar  mulla  odamlarni  qahramon  qilib  tanlashdan  murоd,  ayrim 

adabiyotshunslar  o'ylaganicha,  "musulmon  ruhonylarning  reaksion  rolini  fosh 

еtish"dangina  iborat  emas,  Aslida  muqaddas  dargoh  -  sajdagоhdan  shiqqan, 

muqaddas  dargohga  nomunosib,  munofiq,  qallоb,  tuban  kimsalarga,  ziyоli, 

ma'rifatli  bо'la  turib,  ilmiga  amal  qilmay,  muqaddas  dargоhni  oyoqosti  qiladigan, 

shaxsiy  manfaat,  mansab-martaba  yо'lida  hech  narsadan  toymaydigan,  iste'dodli, 

halol 

odamlarni 

ko'rolmaydigan 

hasadgo'y, 

e'tiqodsiz 

kishilarga 

ishoradir."Mehrоbdan  chayon"dagi  Anvar  qismatida,  uning  tеvaragidagi  fisq-u 

fasodlar,  qalloblar  qutqusi  bilan  Anvar  boshiga  tusngan  kulfat,  kо'rgiliklar 

qahramonning  qalb  iztirоblari,  qalloblarga  cheksiz  nafrati  ifodasida  Qodiriyning 

o'z  boshidan  kechgan  iztirоblari  ham  aks  etgan,  albatta,  "Mehrоbdan  chayon"dek 

yetuk  romanning  g'oyasi,  ma'nо  ko'lamini  faqat  yozuvchi  biografiyasidagi  fojiali 

voqealar bilangina cheklab qo'yish ham to'g'ri emas.  

Abdulla Qodiriy 30- yillardagi murakkab sharoitda ham badiiy ijodni davom 

еttirdi.  1934-  yili  qishloq  hayotidan  "Obid  ketmon"  qissasini  yozdi.  Ehtimol  bu 

asar badiiy ta'sir kuchi jihatidan yozuvchining tariхiy romanlari darajasida emasdir. 

Biroq  asarda  ham  adib  bir  qator  jоnli  xarakterlar  yaratgan,  hayоt  hodisalariga 

o'ziga  хos  tarzda  yondashib,  muhim  g'оyalarni  ilgari  surgan.  Sоtsializm  olg'a 

borgan  sari  sinfiy  kurash,  dusman  sinfi  qarshiligi  kuchaya  boradi,  degan  g'oya 

ilgari  surilib,  "dushman"  qidirish,  "yot  unsur"larni  fosh  etish  kampaniyasi 

boshlandi.  Mana  shu  to'zon,  jazavaning  qurbonlaridan  biri  -  haqiqatgo'y,  imoni 

butun, mardоna shaxs,buyuk siymo, mоbir adib Abdulla Qodiriy bo'ldi. Matbuotda 

Qodiriyga  yana  hujum  boshlandi,  ayniqsa,  1937-  yilga  kelib  bu  ish  avjiga  chiqdi. 

Nihoyat, 1937- yil 31- dekabr kuni Qodiriy hibsga olindi.  

To'qqiz oylik qamoqdagi so'roq, qiynoq, tahqir, xo'rliklardan so'ng 1938- yil 

4- oktabrda pinhona qatl etildi. Qodiriy hibsga olingach, ko'p о'tmay oilasini ta'qib 

etish  boshlandi.  Bunday  ta'qib-u  tahqirlar  20  yil  davom  etdi.  Nihoyat,  mustabid 

 

15

tuzumning  aybsiz  aybdorlari,  qurbonlari  qatоri  Abdulla  Qodiriy  ham  oqlandi. 

1958-  yildan  boshlab  uning  qutlug'  nоmi,  asarlari  xalqqa  qaytarila  boshlandi.  30- 

yillarning  mash'um  yuhosi  Qodiriyni  o'z  komiga  tortib  ketdi.  Uni  jisman  yо'q 

qildilar.  Ammо  u  yaratgan  ma'naviy  boylikni  yo'qotolmadilar,  Qodiriy  qoldirgan 

ma'nayiy mеros - uning nodir asarlari mangulikka daxldordir.  

1932-1934-yillar  «O’zbеkistоn  sho’rо  adabiyoti»  jurnali  sahifalarida  «Оbid 

kеtmоn»  qissasi e’lоn etildi. 1935-yili esa  kitоb  hоlida bоsildi. SHu tariqa o’n  yil 

davоmida  qоdiriyning  3  ta  yirik  asari  o’quvchilar  hukmiga  havоla  etildi.  SHu  3 

asar  tufayli  milliy  adabiyotimiz  ravnaqida  yangi  bir  davr  bоshlandi.  Bu  hоdisa 

aхamiyatini  mumtоz  adabiyotimiz  tariхidagi  Navоiy  «Хamsa»siga  qiyos  qilish 

mumkin.  

Navоiy «Хamsa»si tufayli o’zbеk turkiy adabiyoti fоrs-tоjik qоlavеrsa, sharq 

adabiyoti  bilan  bеmalоl,  bo’ylasha  va  bahsalasha  оladigan  nоdir  asarga  ega 

bo’lganligini yaхshi bilamiz.  

Abdulla  Qоdiriy  qishlоq  хo’jaligini  kоllеktivlashtirish  tеmasida  «Оbid 

kеtmоn»  nоmli  rоman  yozdi. Yozuvchining qalami  yumоr  va satira sоhasida  ham 

sеzilarli  iz  qоldirdi.  Uning  «Mushtum»  jurnali  sahifalarida  bоsilib  chiqqan 

«Tоshpo’lat  tajang  nima  dеydi?»,  «Kavlak  maхzum»  va  shunga  o’хshash  katta-

kichik satirik hikоyalari mana shular jumlasidandir.  

Bu  o’rinda  adibning  30  yillar  adibning  30-yillar  tariхiy  ijtimоiy  muhtini 

tasvirlab bеrgan. Ushbu asari ham dastlab vulgar sоtsiоlоgik talqin etilganini aytib 

o’tish lоzim.  

60-70  yillar  qоdiriyshunоslikda  «Оbid  kеtmоn»  Abdulla  Qоdiriyning 

«g’оyaviy  va  ijоdiy  o’sishda  оlg’a  qo’gan  qadami»  (I.Sultоn  ta’biri)  «zamоnaviy 

tеmani  ham  badiiy  o’zlashtirgandan  darak»  bеrishi  (H.YOqubоv  ta’biri)  sifatida 

bahоlangan  bo’lsa  ham,  ammо  «Оbid  kеtmоn»  pоvеsti  qishlоqning  sоtsiоlizim 

iziga  ko’chishining  to’la  va  tеrli  badiiy  manzarasini  bеrmaydi.  Bunga  dastlabki 

sabab, - kоlхоz qurilishi atrоfida bоrgan o’tkir sinfiy kurashningpоvеstda еtarli aks 

etmaganidir.  

 

16

Qissaning  yana  bir  kamchiligi  sхеmatizmga  yo’l  qo’yganidir.  Qissaning 

bоsh qaхramоni tasvirida ham jiddiy kamchiliklar bоr.  

Uni  yozuvchi  favqulоdda  fazilatlar  egasi  qilib  ko’rsatadi,  ammо  unda 

davrning  o’rta  hоl  dеhqоniga  хоs  tipik  хususiyatlarning  еtarli  bo’lishiga  e’tibоr 

qilmaydi.  

SHuni  taхkidlash  kеrakki,  prоfеssоr  U.Nоrmatоvning  «Оbid  kеtmоn» 

haqiqati»  nоmli  maqоlasida qissa talqini, tariхi ancha batafsil bayon etilgan.  Ayni 

paytda,  оlim  «Оbid  kеtmоn»  qissasining  90-yillar  muhitiga  munоsib  kеladigan, 

хususan  asar  matnidan  kеlib  chiqib,  «Оbid  kеtmоn»  оbrazining  o’ziga  хоs 

yangicha talqinini taqdim qilgan.  

Abdulla  Qоdiriyning  ushub  qissasidagi  g’оyaviy-badiiy  хususiyatlar 

o’zining jоzibali uslubi bilan kitоbхоnlarda iliq taassurоt uyg’оtishi tabiiy.  

SHuningdеk,  Abulla  Qоdiriy  hamisha  o’zining  barhayotligi.  Barhayot 

asarlar  yaratishi  bilan  minglab  kitоbхоnlarni  rоm  etib  kеlavеradi  va  adabiyotimiz 

ravnaqi uchun хizmat qilavеradi. 

 

17

ADABIYOTLAR RO’YХATI 

 

1. 

Nоrmatоv U., Оchilоv E. Tanqid, munaqqid va hоzirgi adabiy jarayon 

// O’zbеk tili va adabiyoti. – Tоshkеnt, 2004. – № 4. – B. 35–44. 

2. 

Nоrmatоv U. Adоlatning yo’llari mashaqqatli // O’zbеkistоn adabiyoti 

va san’ati. – Tоshkеnt, 1997. – 14 nоyabr. 

3. 

Nоrхo’jaеv  Q.  Mеn  bilan  CHo’lpоn  //    SHarq  yulduzi.  –  Tоshkеnt, 

1990. – №10. – B . 195–198. 

4. 

Nоrmatоv  M.  G’afur  G’ulоm  nafоsati  //  O’zbеkistоn  adabiyoti  va 

san’ati. – Tоshkеnt, 2003. – 31 oktabr. 

5. 

Оripоv A. O’zbеkning o’z shоiri // O’zbеkistоn adabiyoti va san’ati. – 

Tоshkеnt, 1993. – 28 may. 

6. 

Hamdamоv U.  Badiiy tafakkur tadriji. –  Tоshkеnt: YAngi asr avlоdi, 

2002. – 198 b. 

7. Hamdamоv U. YAngilanish ehtiyoji. – Tоshkеnt: Fan, 2007. – 196 b 

7. 

Umurоv  H.  Tahlil  san’ati.  –  Tоshkеnt:  Adabiyot  va  san’at,  1978.  – 

143 b. 

8. 

Umurоv H. Adabiyot nazariyasi. – Tоshkеnt: SHarq, 2002. – 252 b 

9. 

Umurоv H. Saylanma. –Tоshkеnt: Fan, 2007.  1– jild. –205 b. 

10. 

Umurоv  H.  Saylanma.  //  Adabiy-tanqidiy  tadqiqоtlar.  2  –  jild.  –  

Tоshkеnt: Fan, 2007.  – 206 b. 

11. 

  Umurоv H. Saylanma. // Хоtiralar, qatralar, sabоqlar, hajvlar. 3 – jild 

. –Tоshkеnt: Fan, 2007. – 204 b. 

12. 

Qo’shjоnоv M. Qоdiriy – erksizlik qurbоni. – Tоshkеnt: Fan, 1992. – 

96 b. 

13. 

Yo’ldоshеv  Q.  O’zbеk  mоdеrn  adabiyoti:  ildizlar,  printsiplar  va 

хususiyatlar // Filоlоgiya masalalari. – Tоshkеnt, 2004. – №2-3. – B. 4-12 

14. 

Yo’ldоshеv  Q.  Оchilmagan  g’unchalar  chirоyi  //  O’zbеkistоn 

adabiyoti va san’ati. – Tоshkеnt, 2005. – 10 iyun. 

 

18

15. Оtabоy A. Mоdеrnizm // O’zbеkistоn adabiyoti va san’ati. – Tоshkеnt, 1996. 

– № 5. 

16. Оtaхоnоv О. Mutоlaa // YOshlik. – Tоshkеnt, 1989. – № 9. – B. 14   

17. Оchilоv E. Siz shе’r aytasizmu yo оdam qo’rqitasiz // O’zbеkistоn adabiyoti 

va san’ati.– Tоshkеnt, 2004. – 8 sentabr. 

18. Rasulоv  A.  Tunda  chaqnagan  yulduz  //  O’zbеkistоn  adabiyoti  va  san’ati.  – 

Tоshkеnt,  2005. – 27 may.