O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi bеrdаq nоmidаgi qоrаqаlpоq dаvlаt univеrsitеti

aylanay, o‘rgilay, girgitton bo‘lay va hokazo; 
b) tantanali, ritorik hamda poetik so‘zlar. Bunday so‘zlar nutqqa dabdabali, 
ko‘tarinki ruh kiritadi. Kuchli ifoda vositasi hisoblangan bunday so‘zlarning 
ko‘pchiligini arxaik so‘zlar tashkil qiladi. 
Bu turkumdagi so‘zlarga og‘zaki ijodiyot – folklorda keng qo‘llanuvchi xalq 
poetik so‘zlarini ham kiritish mumkin. Bunday so‘zlar adabiy tildagi so‘zlardan 
o‘zining og‘zaki-poetik bo‘yog‘i va doston qo‘shiqlariga xos xususiyati bilan 
ajralib turadi. Masalan: alp (pahlavon), lopchi (lofchi), sinchi (otni yaxshi 
biluvchi), ko‘kalam (ko‘kalamzor), kelbatli (qaddi qomati kelishgan), halolxo‘r 
(to‘g‘ri, vijdonli). 
Salbiy baho ottenkasiga ega bo‘lgan so‘zlar qatoriga quyidagilar kiradi: 
a) jirkanish va mensimaslikni ifoda qiluvchi so‘zlar: oyimcha, oyimchaxon, 
oyimtilla, baloxo‘r, pashshaxo‘rda, kerilmajon, mazaxo‘rlik, yutoqmoq, so‘tak, 
xomkalla, o‘limtik kabi; 
b) qarg‘ish, so‘kish va haqorat ma’nosini ifoda qiladigan so‘zlar: zumrasha, 
xumpar, tirrancha, la’nati, gazanda, simyon, bachchag‘ar, oqpadar, qizitaloq, 
jinnivachcha, juvonmarg, go‘rso‘xta, baraka topmagur, qoqbosh, to‘ymagur, 
turqing qursin...; 
v) xalq tilidagi hazil so‘z va iboralar: ahmoqqa to‘qmoq (kishining muskul 
kuchini o‘lchaydigan asbob), oyog‘ini to‘rtta qilib qo‘ymoq (uylantirish 
ma’nosida); 
g) salbiy emotsional bo‘yoqqa ega bo‘lgan publitsistik leksika. Bunday so‘z 
va iboralar publitsistikada dushman va yot oqimlarni fosh etishda keng 
qo‘llaniladi. Masalan: qora guruh, sariq iblis, okean ortidagilar, banditlar, 

---

bosqinchilar, yo‘lchilar, shovinistlar, imperialistlar, urush olovini yoquvchilar, 
ma’rifat dushmanlari kabi. 
Emotsional-ekspressiv leksikasidan foydalanish matnning umumiy uslubiy 
maqsad va yo‘nalishi bilan bog‘liq. Emotsional xususiyatga ega bo‘lgan so‘zlar 
badiiy-publitsistik asarlarda hamda so‘zlashuv nutqida qo‘llanadi. Biroq dag‘al 
so‘zlar (vulgarizmlar) va haqorat so‘zlardan foydalanishda ma’lum odob 
chegarasida turish zarur. Qo‘pol, vulgar, argo so‘zlarni hatto asarda ishtirok 
etuvchi shaxslarning nutqiy xarakteristikasini berish maqsadida ishlatish ham 
naturalizmga olib keladi. 
Evfemizmlar va ularning uslubiy roli. Evfemizm tilning ifoda va uslubiy 
vositalaridan biri sanaladi. Aytish noqulay yoki noo‘rin bo‘lgan so‘z yoki ibora 
o‘rniga ishlatiladigan «pardali» so‘z yoki ibora evfemizm deyiladi. Masalan, 
bo‘g‘oz xotin, deb aytish jonli tilda ham, adabiy tilda ham noqulay bo‘lganligi 
uchun uning o‘rnida ikkiqat, og‘iroyoqli, homilador, yukli kabi evfemistik so‘zlar 
ishlatiladi. Xuddi shuningdek, nutq vaziyatiga qarab tug‘di o‘rnida ko‘zi yoridi, 
ahmoq o‘rnida aqli qisqa, kar o‘rnida qulog‘i og‘ir, o‘g‘ri o‘rnida qo‘li egri kabi 
iboralar qo‘llanadi. 
Tilda evfemizmlarning yaratilishi etnografik tushuncha – tabu hodisasi bilan 
ham aloqadordir. Kishilik jamiyati taraqqiyotning ibtidoiy davrida tabiat 
hodisalarining sirini bilishga ojiz bo‘lgan. Inson qo‘rquv uyg‘otadigan sehrli va 
zararli, yovuz kuchlardan, jin, arvoh, «yomon ruhlar»dan, ofatli kasallik va yirtqich 
hayvonlardan saqlanishning birdan-bir chorasi ularning nomini aytishni man etish, 
atamaslik deb tushungan. Aloqa-aralashuv muomalasida so‘zlarni aytishni bunday 
man qilish, ta’qiqlash hodisasi tabu deb ataladi. 
Nomini aytish man etilgan qo‘rqinchli narsa va hodisalarni, yovuz kuchlarni 
chiqarish xavfini tug‘dirmay gapirish zarurati tug‘ilganda, ular boshqa so‘zlar, 
ya’ni evfemizmlar bilan almashtiriladi. Tabu hodisasi izlarini tilda hozir ham 
uchratish mumkin. Masalan, yitqich hayvon bo‘ri o‘rnida itqush, qabishqir,