O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi namanganmuhandislik – texnologiya instituti «Kimyoviy texnologiya»

Cho’yanlarning klassifikatsiyasi Cho’yanlarning tarkibidagi uglerodning
holatiga qarab, ular quyidagi guruhlarga bo’linadi:
a) qayta ishlanuvchi cho’yan. Bu cho’yanlarda uglerod temir bilan asosan temirkarbidi (Fe₃C) tarzida bo’ladi. Shuning uchun bu cho’yanlar juda qattiq va mo’rt bo’ladi. Metallurgiya korxonalarida bu cho’yanlarni qayta ishlab, ulardan po’latlar olinadi.
b) quymakorlik(kulrang) cho’yani. Bu cho’yanlarning tarkibida uglerodning ko’p qismi erkin holda, ya`ni grafit tarzda bo`ladi. Cho`yanlar strukturalarining metall asosiga ko`ra perlitli, ferritli, ferrit-perlitli, perlit-ferritli turlarga ajratiladi. Bu cho`yanlarning (ГОСТ 1412-79) bo`yicha quyidagi markalarini keltiramiz: СЧ10, СЧ15, СЧ18, СЧ20, СЧ21, СЧ24, СЧ25, СЧ30, СЧ35, СЧ40,СЧ45. Masalan, СЧ12 ferrit-perlntli, СЧ15 perlit-ferritli va СЧ30, СЧ35 lari perlitli strukturaga ega bo’ladi.
Bu cho’yanlarning markalaridagi СЧ harflari kulrang cho’yanligini, undan keyingi raqam esa cho’yanning cho’zilishga bo’lgan minimal mustahkamligini bildiradi.
g) juda puxta cho’yanlar. quymakorlik cho’yanlarining puxtaligi va plastikligini oshirish uchun ularni qolipga quyishdan avval unga ozgina modifikatorlar (masalan, magniy yoki uning qotishmasi (20% Mg-80% Ni) qo’shiladi. Modifikatorlarning suyuq metallda erimaydiganlari qo’shimcha kristallanish markazlari hosil qilsa, eriydiganlari o`sayotgan kristallar sirtini yupqa parda bilan qoplab, o’sishga qarshilik ko’rsatib, uglerodning sharsimon grafitga aylanishiga olib keladi. Bu grafit kichik yuzali bo’lib, metall asosining puxtaligiga plastinkali grafitga nisbatan kamroq putur yetkazadi. Shu sababli bu cho’yanlarning mexanik xossalari yuqori bo’ladi.
Masalan, oddiy kulrang cho’yanlarning nisbiy uzayishi 0,2-0,5% bo’lsa, juda puxta cho’yanlarniki 2-17% bo’ladi. Shuningdek, zarbiy qovushoqligi 0,2 - 0,5 dan 2 - 6 gacha ortadi. Bu cho’yanlar yaxshi quyilib, oson kesib ishlanadi.
Legirlangan cho’yanlar. Agar oddiy cho’yanlar tarkibiga Ni, Mo, Sg, Si, W, V, A1, Ti va boshqa elementlar kiritilgan bo’lsa, bunday cho’yanlar legirlangan cho’yanlar deyiladi.Ularning markalari AЧC-1, AЧC - 3.