O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

4.2-jadval
Loyihani amalga oshirish budjeti

№	Xarajatlar yo‘nalishi	Xarajatlar summasi (AQSH doll.)	YAkuniy foiz
1	Investitsiya qilish oldidan xarajatlar	3235	0,75
2	Konveyer uchun fundament	21728	5,04
3	Chorva mollari	178434	41,40
4	Ishlab chiqarish mashinalari va jihozlar	165949	38,51
5	Atrof muhitni muxofaza qilish	3744	0,87
6	Shartnoma bo‘yicha qo‘shimcha xarajatlar	23500	5,45
7	Loyiha oldidan xom ashyo va materiallar yetkazib-berish	22047	5,12
8	Bank komissiyasi	3172	0,74
9	Investitsiya davridagi foizlar	5816	1,35
10	Garovlar qabul qilish	3319	0,77
	Investitsiya xarajatlari yig‘indisi	430944	100,00
	Ishchi kapital (ish boshlash uchun)	350
	Jami	431294

Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb yetuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni qo‘llash zaruriyati bo‘lmasligi ham mumkin. Bu usullarning qo‘llanilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning o‘ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim.

Sof joriy qiymat (NPV) - investitsiyalash obʼektidan foydalanish davrida oldindan qatʼiy belgilangan va o‘zgarmas foiz stavkasida olinadigan daromadlar va qilinadigan xarajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning diskotlashtirilishi yo‘li bilan olingan va ular o‘rtasidagi farqni ifodalovchi qiymat. Uning mohiyati shundaki, yillik sof pul oqimi miqdori har bir davr uchun loyihani amalga oshirishning boshlang‘ich yiliga keltiriladi va u oqibatda o‘zini pul miqdorida sof joriy qiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi.

Uni hisoblash formulasi quyidagicha:

(4.5)

bu yerda, NPV- sof joriy qiymat; d - diskontlash stavkasi; I₀ -boshlang‘ich investitsiya; SG‘_t - t davr oxirida kelib tushgan pul oqimi.

4.3- misol. Biron – bir investitsiya loyihasi uchun 140 million so‘m investitsiya qilish talab etiladi va undan kutiladigan natija yillar bo‘yicha 18, 40, 75 va 80 mln. so‘mni tashkil yetdi.

O‘zgarmas sharoitda doimiy diskont stavkasi – 11%.
U holda,

Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket investitsiyalanishi talab yesa, u holda NPV ni hisoblash quyidagicha bo‘ladi:
(4.6)
Bu yerda, I_t - t davridagi investitsiyalar sarfi. NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka (d) qo‘llaniladi. Ammo baʼzi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining o‘zgarishi kutilayotgan paytda yillar bo‘yicha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa o‘z navbatida hisob-kitob ishlarini murakablashtiradi.
Agar d- miqdori doimiy bo‘lmasa, yaʼni davrdan davrga o‘zgarib tursa, u holda sof joriy qiymatni (NPV) aniqlash bo‘yicha quyidagi formula tavsiya etiladi:
, (4.7)
Bu yerda,
Soliq olish darajasi, inflyasiya va tannarx tarkibida amortizatsiya ajratmalari ulushi sezilarli bo‘lganda sof joriy qiymatni (NPV) quyidagicha hisoblash maʼqul bo‘ladi:
(4.8)
Bu yerda,
P_t – t – davridagi sof foyda;
D_t – t – davridagi amortizatsiya ajratmasi;
tax - korxona foydasiga soliq stavkasi;
i – kutilayotgan inflyasiya darajasi;
d – diskontlash stavkasi;
I₀ – boshlang‘ich investitsiya.
Diskont stavkasi meʼyori kapital bozoridagi o‘zoq muddatli ssudalar bo‘yicha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan to‘lanadigan foiz stavkasiga, haqiqatda, teng bo‘lishi kerak. Boshqacha so‘z bilan aytganda, diskont meʼyori investorning o‘zi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda meʼyori bo‘lishi kerak.
Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, yaʼni sof joriy qiymat ijobiy miqdorga yega bo‘lsa (NPV>0), u holda investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori bo‘ladi, NPV=0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash meʼyoriga) teng bo‘ladi, agar NPV<0 bo‘lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past bo‘ladi.
Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin. Bunda birinchisi investor kapitalining o‘sishi taʼminlanishini ko‘rsatsa, ikkinchisi ko‘paymasligini ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi.
Sof joriy qiymat usuli boshlang‘ich investitsiya miqdorining, yaʼni investor boyligining qanchalik o‘sishini miqdoriy jihatdangina ko‘rsata oladi, xolos. Lekin investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy o‘zgarishlar va natijalarning o‘zi yetarli bo‘lmaydi.
Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy o‘sishga yega ekanligi va uning o‘sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
Foydaning ichki meʼyori usuli (IRR – internal rate of return) - bu pul tushumlarining diskont qiymati pul chiqimlarining diskont yetavkasiga teng bo‘lgandagi daromadlilik darajasi yoki bo‘lmasa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarniig diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng bo‘lgandagi diskont meʼyoridir. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun sof joriy qiymatni aniqlashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki meʼyori usuli deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki meʼyori, qoplash yoki samaradorlik koyeffitsiyenti, kapital qo‘yilmalarning chegaraviy samaradorligi deb ham yuritiladi.
Foydaning ichki meʼyorini aniqlash vazifasi birmuncha qiyin bo‘lib, investitsiyalarning bir yoki undan ko‘p marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan pul tushumlarining, xech bo‘lmasa, bir marta yoki boshida salbiy bo‘lishligiga va ushbu pul tushumlarining miqdoran bir xil bo‘lmasligiga asoslanadi.
Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin:
, (4.9)
Agar investitsiya loyihasi bir necha yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket moliyalanishini talab yesa, unda (IRR)ni quyidagi formulada ifodalash mumkin:
, (4.10)
Bu yerda d miqdorini topish lozim bo‘ladi. Topilgan miqdor foydaning ichki meʼyori deb nomlanadi. Bu meyor sof joriy qiymat nolga teng bo‘lib, investitsiya loyihasi firmaning boyligi o‘sishini taʼminlamasligini va uning kamayishiga ham yo‘l qo‘ymasligini ko‘rsatadi:
(4.11)
bu yerda IRR o‘rniga d miqdorni olsa ham bo‘ladi
Investitsiyalarning joriy qiymati bo‘yicha to‘liq qoplanish darajasini foydaning ichki meʼyori usuli orqali aniqlash: