O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi

Antonimiya - leksemalarning bir-biriga zid ma’no anglatishi asosida guruhlanishi.
Antonimik juftlik - o‘zaro qarama-qarshi ma’noli ikki leksema.
Kontekstual antonimiya - tilda antonimik munosabatda bo‘lmagan leksemalarning ma‘lum kontekst doirasida antonimik munosabatga kiritilishi.
Enantiosemiya - bitta leksema ma‘nosida nutqiy muhit taqozosi bilan zidlanishning ifodalanishi.
Mantiqiy markaz - ikki ma’no o‘rtasidagi oraliq tushuncha.
Adabiyotlar:7 (82-85), 10 (170-177),16 (178-180), 17 (215-228),28 (79-82), 29 (86­
89), 33 (113-114), 59 (7-17)

10. 
    Giponimiya, graduonimiya va partonimiya
    

Giponimiya
Giponimiya lug‘at boyligidagi leksemalarning pog‘onali (ierarxik) aloqasidan kelib chiqadigan ma‘no munosabatlaridir. Bunday munosabatlarning mohiyati shundaki, torroq tushuncha yoki ma‘no ifodalaydigan leksemalar kengroq tushuncha yoki ma‘no ifodalaydigan leksemalar bilan tur (giponim) va jins (giperonim) aloqasida bo‘ladi, bunday aloqa birlashtiruvchi (integral) semalar orqali amalga oshiriladi. Masalan, lola leksemasining ma‘nosi gul leksemasining ma‘no tarkibiga, mushuk leksemasining ma‘nosi hayvon leksemasining ma‘no tarkibiga kiradi. Bunday pog‘onali (bosqichma-bosqich) munosabat, ayniqsa, u yoki bu fanning terminologik tizimida keng tarqalgan. Chunonchi, botanikada tur tushunchasi turkum tushunchasi tarkibiga, turkum tushunchasi oila tushunchasi tarkibiga, oila tushunchasi qabila tushunchasi tarkibiga, qabila tushunchasi sinf tushunchasi tarkibiga. nihoyat, sinf eng katta taksonomik kategoriya bo‘lgan tip tushunchasi tarkibiga kiradi. Leksemalarning ma’nolaridagi ana shunday bog„lanish gipo-giperonimik (tur-jins) munosabatlari deb qaraladi. Bunday munosabatlar lug‘at boyligining yoxud undagi ayrim terminologik tizimlarning qurilishini belgilaydigan muhim omillardan sanaladi. Shu yo‘l bilan tildagi leksemalarning paradigmalari (leksemalarning ma’no to‘dalari yoki ma‘no guruhlari) aniqlanadi. Masalan, “kiyim” mazmunli guruhga telpak, ko„ylak, kastum, shim, tufli va h.k.lar; “o „simlik” mazmnli guruhga daraxt, buta, o „t va b.lar; —daraxt” mazmunli guruhga terak, tol, qayrag„och, qarag„ay va boshqalar kiritiladi.
Graduonimiya
Graduonimiya leksemalarning ma‘no guruhlari a‘zolarida u yoki bu belgining darajalanishidir. Bunday darajalanish shu qatordagi bosh so‘zga nisbatan belgilanadi. Masalan: “yosh” belgisiga ko‘ra (bosh so‘z ajratib ko‘rsatilgan): buzoq-tana-g‘unajin-sigir; “Belgi”dagi darajalanish asosida: chiroyli- suluv- ko‘rkam-zebo; “siljish sur’ati” belgisiga ko„ra: yurmoq- chopmoq-yugurmoq- yelmoq kabi.
E s l a t m a: Bunday darajalanish ayrim adabiyotlarda oppozitsiyaning
(zidlanishning) bir turi deb qaralgan¹¹²,biroq professor Sh. Rahmatullayev bunga e’tiroz bildiradi. Uningcha: “Leksemalar (leksosememalar) orasidagi bunday semantik munosabatni ziddiyat deyish o‘rinli emas. Barcha til birliklari orasidagi munosabatlar ziddiyatga (oppozitsiyaga) asoslanadi deb tushunish natijasida leksemalar orasidagi har qanday farqlanishni ham ziddiyat deb talqin qilish yuzaga keldi. Aslida ‘zidlanish‘ni ‘farqlanish‘ning bir ko‘rinishi deb baholash lozim. Yuqorida tasvirlangan hodisani darajali semantik munosabat deyish kifoya” ¹¹³
Graduonimiya hodisasini o‘z vaqtida Alisher Navoiy ham payqagan va uni turkiy (o‘zbek) tilining boylik ko‘rsatkichlaridan biri sifatida izohlagan edi. U o‘zining “Muhokamatul-lig‘atayn” asarida “yig‘lamoq” ma’noli so‘zlar guruhini ayni shu darajalanish aspektida talqin qiladi: yig„lamsinmoq - ingramoq - singramoq - o„kirmoq - hoy - hoy yig„lamoq kabi. Demak, Alisher Navoiyni shu hodisaning ilk tadqiqotchisi desak bo‘ladi.
Partonimiya
Partonimiya leksemalarning ma’no guruhlarida butun-bo‘lak munosabat-
larining ifodalanishidir. Masalan, avtomobil (butun) - kuzov (bo’lak) - motor (bo’lak) - g ildirak (bo‘lak) va b.lar. Yana: uy (butun) - xona (bo’lak) - ayvon (bo‘lak) - koridor (bo‘lak). Bularda avtomobil (birinchi qatorda) va uy (ikkinchi qatorda) leksemalari bosh leksemalardir. Ayni paytda kuzov (butun) - eshik (bo‘lak) - yukdon (bo’lak) - oyna (bo’lak) - bamfer (bolak) qatorida kuzov leksemasi; xona (butun) - oyna fbo‘lak) - eshik (bo‘lak) qatorida esa xona leksemasi bosh leksemalar sanaladi.
Ma’lumki, leksemaning ma’nosida borliqdagi voqea-hodisalarning inson ongidagi in’ikosi ifodalanadi, demak, ma’nolar tizimidagi butun-bo‘lak munosabati negizida ham, aslida, borliqdagi butun-bo‘lak munosabatlarini tilda ifodalash zarurati yotadi.
Partonimiya hodisasini o‘rganish lu gat boyligi tizimining «sir»larini ochish, leksema ma’nolarini aniq va to'g ri izohlash nuqtayi nazardan ahamiyatlidir.
Bu hodisa Rahmatullayev Sh, Ne‘matov H.,Rasulov R., Qilichev E.,Qilichev B.,
Hakimova M.kabi tilshunoslarning ishlarida ma’lum darajada o‘z talqinini topgan.
Tekshirish savollari va topshiriqlar

1. 
   Giponimiya nima?
   
2. 
   Gipo-giperonimik munosabatlarni qanday tushunasiz?
   
3. 
   Graduonimiya hodisasi haqida ma‘lumot bering.
   
4. 
   Partonimiya hodisasini tushuntiring.
   
5. 
   Giponimiya, graduonimiya va partonimiya hodisalarini tadqiq etishning qanday amaliy ahamiyati bor?