O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

5. Shartli reflekslarning doirasimon mexanizmi va ular haqida zamonaviy fikrlar.

Miyaning spenifik va nospetsifik tizimlari bilan bir katorda, assotsiativ talamokortikal tizimi mustakil kategoriyaga ajratiladi. Yuksak sut emizuvchilarda, bu o‘ziga xos tuzilma bo‘lib, biron-bir sensor tizimga mansub emas, lekin axborotni bir nechta sensor tizimdan qabul kiladi. Talamusning assotsiativ yadrolari «ichki yadrolarga» mansub bo‘lib, ularga afferent keluvchi yo‘llar, o‘ziga xos sensor yo‘llardan emas, balki ularning ulanuvchi hosilalaridan kirib keladi. Uz navbatida, ushbu yadrolar assotsiativ maydonlar deb atalmish chegaralangan po‘stlokli xududlarga proeksiyalanadi.

Assotsiativ tizimlar ishning asosiy mexanizmlari sifatida kuyidagilar belgilanadi: 1. Multisensor konvergensiya mexanizmlari — yarim sharlar po‘stlogining assotsiativ maydonlariga, u yoki bu signalning biologik mohiyati tugrisidagi axborotni tashuvchi afferent xabarlarni konvergensiya qiladi. Bo‘lingan afferent ta’sirlar, maqsadga yo‘naltirilgan xulk-atvor akt dasturini shakllantirish uchun, kortikal darajada imtegratsiyaga kirishadi; 2, Geteromodal sensor ta’sirlar paytida plastik qayta qurish mexanizmi — ular yo tanlab kunikishda, yoki sensitizatsiyada, yoki ekstrapolyasion tipdagi javoblarni shakllaitirishda namoyon bo‘ladi. Dominanta motivatsiyaning konvergetsiyalanuvchi modalliklar spektrini va ularning po‘stloq integratsiyasi xarakterini belgilaydi; 3. Ingeratsiya izlarini qisqa mudlatli saklash mexanizmi bo‘lib, u, uzoq muddatli, po‘stloq ichidagi yoki impulslar okimlarining talamus po‘stloq reverberatsiyasidan iborat.
Zamonaviy sut emizuvchilarning rivojlanishi paralel o‘tgan bo‘lib, miya konstruksiyasining umumiy ko‘rinishi saklanganligiga karamasdan, talamo-kortiqal tizimlari ancha murakkab morfofunksional o‘zgarishlarga uchragan. Hasharotxo‘rlarning miyasini, kemiruvchilar, yirtqichlar va primatlar evolyusiyasining parallel katorida keyinchalik murakkablashuvchi o‘tmishdosh sifatida qaraladi. Xasharotxo‘rlarda primitiv assotsiativ talamokortikal tizim aloxida ajratilgan bo‘lib, u sensomogor sintez jarayonlarida qatnashsa ham, lekin modal spssifik ta’sirlarni sensorli integratsiyasiningancha murakkab aktlarini shakllantirish qobiliyatiga ega emas. Miyasi xasharotxo‘rlarnikiga yaqin bo‘lgan kemiruvchilarda, poli­sensor tuzilmalarning morfologik differensiyasi va funksional ixtisoslashganligini kuchsiz namoen bo‘lishi, miyasining intgerativ faoliyatini mukammal emasligini belgilaydi.
Yirtqichlarning katta yarim sharlari po‘stlogida, rivojlangan va nisbatan avtonom bo‘lgan peshona va ensa assotsiativ soxalar kayda talamusning mos ravishdagi tuzilmalari ilk bor paydo bo‘lgan. Assotsiativ tizimlarni miyaning boshqa strukturalaridan xamda o‘zaro strukturaviy va funksional farqlari xarakterlanadi. Talamoparietal tizim — kuruv sensor tizim konstruksiyasi va alokalarining murakkablashuvi oqibati bo‘lib, fazodagi orientirlanishning murakkab aktlarida ishtirok etadi va maqsadga yo‘naltirilgan xulq-atvor aktlarini bajarish uchun joriy sensorli fon bilan ta’minlaydi. Talamofrontal tizim uzining ko‘proq qismi bilan skelet -mushak sensor tizimning po‘stloq qismiga, bir vaqtning o‘zida, unga limbik strukturalarni proeksiyasi bilan ko‘shiladi. U, butun harakat aktlarini amalga oshirishda katnashadi. Yirtkichlar otryadi doirasida neokorteksning peshona soxalari murakkablashadi, ularning xajmlari kattalashadi va qiska hamda uzoq muddatli xotira mexanizmlarini safarbarligini talab qiluvchi xulq-atvordagi roli ortadi. Primatlarda, talamusning assotsiativ strukturalari, ularni pustloqning peshona hamda ensa soxalaridagi keng va differetsiyalangan proeksiyasi bilan katta yarim sharlarning butun integrativ tizimini hosil qiladi. Bunga, avvalambor, rivojlangan kortiko-kortikal assotsiativ alokalar yordamida erishiladi. Mielinli tolalar bog‘lamining kompakt tizimi tufayli, spetsifik sensor soxalarni assotsiativ sohalar bilan o‘zaro harakati kortikal darajasining roli ortadi.
Oliy asab faoliyatini mukammallashtirish darajasini baxolashdan so‘ng va uning progressiv rivojlanish yo‘llari to‘grisidagi tushunchani yaratish uchun mos ravishdagi testlar zarur. Bu testlar ob’ek­tiv yondoshish yordamida oliy asab faoliyatining asosiy ko‘rinishlariga, ya’ni miyaning analitik-sintetik qobiliyatiga va xulq- atvor dasturlarini shakllantirish qobiliyatiga baho berishi kerak. Miya­ning bu funksiyalari, uning assotsiativ tizimlarini tashqillashtirish darajasiga bog‘liq. Bunday teetlarning biri sifatida yoruklik va tovush signallari bilan bir vaqtning o‘zida ta’sir ko‘rsatishni o‘z ichiga olgan, turli modalli ko‘zgatuvchilar yigindisiga xosil kilingan Shartli refleks misol bo‘la oladi. Bunda, mustakil Shartli signal sifatida chiqish kobiliyati bo‘lgan hakikiy intermodal sintez, ular majmuasi komponentlarining mustaxkam va to‘la so‘ndirilishi hamda differensiyalanishi paytidagina shakllanadi. Xasharotxo‘rlar (tipratikan) va kemiruvchilar (kalamush, kuyon) bunday Shartli refleks ishlab chiqish qobiliyatiga ega emas, har bir signal aloxida, ya’ni komponent va majmua sifatida o‘zining ishga solish moxiyatini saklab koladi. Yirtkichlar (mushuq it) xuddi shunday eksperimental masalani echishni nisbatan tez uddasidan chikadi va muntazam mashq yordamida komponentlarni majmuadan differensiyalashga erishadilar. SHundan kelib chikkan xolda, yirtkichlar turli modallikdagi signallarni butun tasvirga integratsiya kilish kobiliyatiga ega. Primatlar (tuban maymunlar) uchun majmuaga Shartli refleks hosil kilish oson masala hisoblanadi, chunki yigindi ko‘zgatuvchilardan foydalanish jarayonida komponentlar o‘z-o‘zidan signal mohiyatini yukotadi va shaklangan Shartli reflektorli alokalar ko‘shimcha mashq kilmasdan oylar davomida saklanadi. Bu, maymunlarda yirtqichlarga iisbatai analitik-sintetik faolintning ancha yukori darajada ekanligidan dalolat beradi.