O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy vа o’rtа mахsus

Учинчи савол баёни:
Умуртқалилар зоологияси олий мутахассислик таълими бакалавриат босқичи В-140400 – биология йўналиши II курс талабаларига ўқитиладиган зоология фанининг якунловчи бўлими ҳисобланади. Систематик жиҳатдан умуртқали ҳайвонлар хордалилар типининг кенжа типларидан бири ҳисобланса ҳам умуртқалилар зоологияси курсида бу типга мансуб барча хайвонлар ўрганилади.
Хордалилар-таянч ўқ скелети (хордаси) танасининг орқа томони бўйлаб жойлашган ҳайвонлардир. Хордалиларнинг турлари сони умуртқа-сиз ҳайвонларга нисбатан анча кам бўлсада гавдасининг анча йирик бўли-ши, индивидларнинг мураккаб ва хилма-хил тузилганлиги, физиологик ва экологик хусусиятларининг турли туманлиги билан улардан кескин фарқ қилади.
Хордалилар-иккиламчи тана бўшлиқли, икки томонлама симметрияли ва иккиламчи оғизли ҳайвонлар. Танасининг бўғимларга бўлинган-лиги фақат эмбрионал ривожланишининг дастлабки даврларида яхши кўзга ташланади. Вояга етган даврида эса тана бўғимлари фақат бирламчи сувда яшовчи ҳайвонларда сақланиб қолган. Хордалиларнинг қон айланиш системаси ёпиқ, айириш органлари метанефридий типида бўлиб, жинсий безлари (целом) тана бўшлиƒида ривожланади.
Хордалилар типига мансуб бўлган ҳайвонлар учун хос хусусиятлар қуйидагилардан иборат:
1. Ўқ скелети торга ўхшаш тана бўйлаб таранг тортилган хордадан иборат. Хорда орқа томонидан танасининг бир учидан иккинчи учига чўзилган. Тубан хордалиларда хорда умр бўйи сақланиб қолади. Олий хордалиларда хорда фақат эмбрионал ривожланиш даврида бўлади, кейинчалик умуртқа поғонаси билан алмашинади. Хордани ўраб турадиган бириктирувчи тўқимадан эса умуртқалар ҳосил бўлади.
2. Марказий нерв системаси хорданинг устида тана бўйлаб жойлашган. Нерв найи ичида ингичка тешик – невроцел бўлади. Юксак хордалиларда нерв найининг олдинги қисмида мураккаб ўзгаришлар ва йўғонла-шув туфайли бош мия шаклланади. Найнинг қолган қисмлари орқа мияни ҳосил қилади.
3. Ҳалқум деворининг икки ёнида жабра ёриқлари бўлади. Бу ёриқ-лар бирламчи сув ҳайвонларида ҳаёти давомида сақланиб қолади. Қуруқ-ликда яшовчи ва иккиламчи сувда яшашга ўтган хордалиларда жабра ёриқлари ҳайвонларнинг эмбрионал ривожланиш даврида бўлади.