O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
bakalavrlik bitiruv malakaviy ishni bajarish rasmiylashtirish va himoya qilish
- Bu sahifa navigatsiya:
- 6.5. MUNDARIJA
- 6.6. RUBRIKASIYA
- 6.7. GRAFIK TASVIRLAR
- 6.10. O’LCHOV BIRLIKLARI
- 6.13. IZOHLAR
- 7. BITIRUV MALAKAVIY ISHNI HIMOYA QILISH
|
6.3. TOPSHIRIQ VARAQASI BMI bo’yicha topshiriq varaqasi birinchi ilovada ko’rsatilgan shaklda rasmiylashtiriladi.
Annotasiya ishning qisqacha xarakteristikasi bo’lib, uning yozilish shakli 4-ilovada keltirilgan. Chet tilda yozilgan ishda o’zbek tilidagi annotasiya ham bo’lishi kerak.
Mundarijada matndagi hamma bob, paragraf va bandlar (agar ular sarlavhaga ega bo’lsa) ning sarlavhalari va ularning boshlanishi joylashgan sahifalar raqamlari ko’rsatiladi.
BMI matni tadqiqot mantiqini o’zida aks ettirgan tarkibiy qismlarga (bob,
paragraf (fasl)
va bandlarga) ajratiladi (rubrikasiyalanadi). Ular tegishlicha raqamlanadi va nomlanadi. Keyingi paytlarda ilmiy va texnikaviy adabiyotda ilmiy asar qismlarini raqamlashning sof raqamli tizimi qo’llanilmoqda. BMI da ham shu tizimni qo’llash tavsiya etiladi. Boblar butun ish ichida oxiriga nuqta qo’yilgan arab raqamlari bilan raqamlanadi. Har bir bobni yangi sahifadan boshlash kerak. Paragraflar har bir bob ichida arab raqamlari bilan raqamlanadi va uning raqami nuqta bilan ajratilgan bob raqamidan va paragrafning o’zining raqamidan iborat bo’lishi kerak. Paragraf raqami oxiriga ham nuqta qo’yiladi, masalan, « 2.3. » (ikkinchi bobning uchinchi paragrafi). Boblar va paragraflar nomga ega bo’lish kerak. Boblar nomlari sarlavha ko’rinishida bosh harflar bilan markazda (matnga simmetrik),
22
paragraflar nomi sarlavha ko’rinishida kichik harflar bilan (birinchi bosh harfdan tashqari) abzasdan yoziladi. Sarlavhada so’zlar ko’chirilmaydi. Sarlavha tagiga chizilmaydi va oxirida nuqta qo’yilmaydi. Agar sarlavha ikki yoki undan ko’p gapdan iborat bo’lsa, ular nuqta bilan ajratiladi. Sarlavha bilan matn orasidagi masofa uch-to’rt interval bo’lishi kerak. Bandlar tartib raqami bir-biridan nuqta bilan ajratilgan bob, paragraf va band (arabcha) raqamlaridan iborat bo’ladi, masalan, «1.1.2.» (birinchi bob birinchi paragrafining ikkinchi bandi). Har bir band tartib raqami bilan abzasdan, matndan ajratilmasdan yoziladi. Bandlarga odatda sarlavha qo’yilmaydi. Sarlavha qo’yilgan taqdirda sarlavhani tagiga chizish yoki boshqa shriftda yozish bilan ajratib ko’rsatish mumkin. «Mundarija», «Kirish», «Xulosa», «Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati» raqamlanmaydi. Ular matnga simmetrik ravishda bosh harflarda yoziladi va yangi sahifadan boshlanadi. Matnda abzaslar 10 mm (kompyuter klavishining beshta zarbi) ga teng chekinishdan boshlanadi.
Grafik tasvirlar A2 format (420x594 mm) dan katta bo’lmagan varaqlarda taqdim etilishi mumkin. Katta varaqlar A4 format o’lchamigacha buklanadi va bitta sahifa sifatida raqamlanadi. Grafik tasvirlar ularga matnda birinchi havola berilgan joydan keyin joylashtiriladi. Ularni shunday joylashtirish kerakki, ularni BMI ni burmasdan yoki soat strelkasi bo’yicha burib qarash mumkin bo’lsin. Hamma grafik tasvirlar (chizmalar, sxemalar, fotosuratlar, diagrammalar, grafiklar) nashrlarda «rasm» so’zi bilan belgilanadi. Lekin matnda tasvirga havola berilganda tasvir turini aniq ko’rsatish kerak, masalan, «2.1-rasmda asbobning optik sxemasi keltirilgan». Rasmlar (ilovalarda keltirilganlaridan tashqari) har bir bob ichida ketma-ket arab raqamlari bilan bob raqamini ham ko’rsatib raqamlanishi kerak, masalan, «1.2-rasm» (birinchi bobning ikkinchi rasmi). Agar ishda faqat bitta rasm bo’lsa, u raqamlanmaydi. Rasmlar oq noshaffof qog’ozda qora tush yoki qora siyoh bilan chizilishi yoki kompyuterda tayyorlanishi kerak. Faqat shtrixli rasmlar va asl fotosuratlar ishlatilishi mumkin. Rangli rasmlar va nusxalar 23
ishlatilmaydi. A4 formatdan kichik o’lchamli rasmlar A4 formatli oq qog’ozning standart varaqlariga yelimlab yopishtiriladi va rasmlarga ular joylashtirilgan varaq (sahifa) ning raqami yoziladi. Rasmdagi yozuvlar tegishli qismga yaqin joyda gorizontal joylashtirilishi kerak. Bu yozuvlarning o’lchami va shrifti butun ish bo’yicha bir xil bo’lishi kerak. Rasmdagi shriftlar asosiy matn shrifti o’lchamining yarmidan kichik bo’lmasligi kerak. Har bir rasm ostyozuvga ega bo’lishi kerak. Ostyozuv rasm nomidan (kerak bo’lsa batafsil tavsifiy yozuvdan) iborat bo’lib, u rasm tagida uning tartib raqamidan keyin joylashtiriladi.
Raqamli materiallar odatda jadval ko’rinishida beriladi. Jadvalning tuzilishi quyidagi misolda ko’rsatilgan.
3.2-jadval. Uglevodorod zanjirlarida CH 2 guruhlar tebranishlarining hisoblangan va tajribada kuzatiladigan chastota intervallari (sm -1 )
Buralma tebranishlar Mayatnik tebranishlar Chastota Hisoblash Tajriba
Hisoblash Tajriba
Maksimum 1243
1322 1109
1047 Minimum
1176 1180
717 720
Jadval kataklari sarlavhalari bosh harflardan boshlanadi; ostsarlavhalari, agar ular sarlavha bilan bitta gap tashkil qilsa - kichik harflardan, mustaqil bo’lsa - bosh harflardan boshlanadi. Jadval boshini diagonal bo’yicha bo’lish mumkin emas. Jadvalga «Tartib raqami» katagi kiritilmaydi. Matndagi jadvallar (ilovalarda keltirilganlaridan tashqari) har bir bob ichida ketma-ket arab raqamlari bilan raqamlanadi. Jadval raqami nuqta bilan ajratilgan bob raqami va jadvalning tartib raqamidan iborat bo’ladi. Jadval ustiga tartib raqami, keyin tire bilan «jadval» so’zi, so’ngra nuqta qo’yilib jadval nomi (birinchi harfi bosh harfda, qolganlari kichik 24
harflarda) yoziladi. Sarlavha tagiga chizilmaydi. Agar ishda bitta jadval bo’lsa, unga tartib raqami berilmaydi va «jadval» so’zi yozilmaydi. Jadval unga matndagi birinchi havoladan keyin joylashtiriladi. Uni shunday joylashtirish kerakki, uni BMI ni burmasdan yoki soat strelkasi bo’yicha burib o’qish mumkin bo’lsin. Jadval bir sahifaga sig’may davomi boshqa sahifaga ko’chirilsa, uning raqami, «jadval» so’zi va nomi bir marta - jadval boshlanishida ko’rsatiladi, boshqa qismlari tepasiga «...-jadval davomi» deb yoziladi. 6.9. FORMULALAR
Matematik, fizikaviy va ximiyaviy formulalar puxta va aniq yozilishi kerak.
Formulalar ularga havola berilgan satrdan keyingi satrning markazida keltiriladi. Agar formulalar bitta satrga joylashmasa, ularni tenglik (=), qo’shish (+), ayirish (-) va ko’paytirish (x) belgilaridan keyin boshqa satrga ko’chirish mumkin; bunda bu belgilar satrlar oxirida va boshida takrorlanadi.
Formulalar bob ichida ketma-ket arab raqamlari bilan raqamlanadi. Formulaning tartib raqami nuqta bilan ajratilgan bob raqami va formulaning bobdagi tartib raqamidan iborat bo’ladi. Formulaning tartib raqami sahifaning o’ng tomonida, formula joylashgan satrda dumaloq qavs ichida ko’rsatiladi.
Har bir formulaning yuqorisi va pastidan kamida bittadan bo’sh satr qoldirilishi kerak.
Formuladagi belgilar ular birinchi marta matnda keltirilgandayoq tushuntiriladi. Har bir belgi ma’nosi ular formulada keltirilgan ketma- ketlikda berilishi kerak. Tushuntirish «bu yerda» so’zidan boshlanadi (undan keyin ikki nuqta qo’yilmaydi), masalan:
, ) x b ( ) x a ( x b ) x b ( ) x a ( x b ) x b ( ) x a ( x a ) x b ( ) x a ( x a ) x ( y (1.1) bu yerda
-
y funksiyaning argumenti, a va
b - o’zgarmas koeffisiyentlar.
25
Bu talablar ximiyaviy formulalar uchun ham o’rinli. Moddalar nomlanishida IUPAC nomeklaturasini ishlatish kerak.
6.10. O’LCHOV BIRLIKLARI
Fizikaviy kattaliklarning belgilanishi va qisqartmalari, o’lchov birliklari Xalqaro birliklar sistemasi (SI) ga mos kelishi kerak. Hozirgi vaqtda bu sistema bo’yicha yetarlicha qo’llanmalar bo’lganligi uchun bu masalaga batafsil to’xtalmaymiz.
SI bilan bir qatorda bir qancha vaqt davomida qo’llanishga ruxsat berilgan boshqa birliklar sistemasi (jumladan SGS sistemasi) va sistemalardan tashqari birliklardan foydalanish mumkin. Lekin ularni kattaliklarning SI dagi qiymatlaridan keyin qavs ichida keltirish kerak, masalan, kattaliklarning «kaloriya» va «kilokaloriya»dagi qiymatlarini «joul» va «kilojoul» larda ifodalangan tegishli qiymatlaridan keyin qavs ichida keltirish mumkin.
Ilovalar BMI ning davomi sifatida uning keyingi varaqlarida joylashtiriladi.
Har bir ilova yangi varaq (sahifa) dan boshlanishi, o’nggi yuqori burchagida «ILOVA» so’zi yozilishi va sarlavhaga ega bo’lishi kerak. Ishda bittadan ortiq ilova bo’lsa, ilova arab raqamlari bilan raqamlanadi, masalan, «1-ILOVA», «2-ILOVA».
Har bir ilova matni zarur hollarda paragraf va bandlarga bo’linishi mumkin. Ular har bir ilova ichida oldiga nuqtali «I.» harfi (“Ilova” so’zining qisqartmasi) qo’yilgan arab raqamlari bilan raqamlanadi, masalan, «I.2.3».
Ilovalardagi grafik tasvirlar, jadvallar va formulalar har bir ilova ichida oldiga nuqtali «I.» harfi qo’yilib raqamlanadi, masalan, «I.1.1- rasm».
Bir sahifaga sig’may, davomi boshqa sahifaga o’tkazilgan ilovaning davomi tepasiga faqat «...-ILOVANING DAVOMI» deb yoziladi.
Hamma ilovalar BMI mundarijasida ko’rsatiladi. 26
6.12. HAVOLALAR Matnda adabiy manbaga havola berilganda manbaning adabiyot ro’yxati bo’yicha tartib raqami kvadrat qavslar ichida keltiriladi, masalan, [6].
Tasvirlarga va jadvallarga havolalar tasvir yoki jadvalning tartib raqami bilan (masalan, “3.2-rasmda ...”, “2.1- jadvalda ...”), formulalarga havolalar ularning dumaloq qavslar ichidagi tartib raqami bilan ko’rsatiladi (masalan, “(1.1) formulada... ” ).
Qayta havola berilganda, u “qarang” so’zining qisqartmasi bilan beriladi, masalan, “2.1- rasmga q.”.
Matnga va jadvallarga izohlar bir nechta bo’lsa, ular ketma-ket arab raqamlari bilan raqamlanadi va oxiriga ikki nuqta qo’yilgan “Izohlar:” so’zidan keyin keltiriladi, masalan, “Izohlar: 1. ………. 2. ……….. .” Agar izoh bitta bo’lsa, u raqamlanmaydi va oxiriga nuqta qo’yilgan “Izoh.” so’zidan keyin keltiriladi.
7. BITIRUV MALAKAVIY ISHNI HIMOYA QILISH
Belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan va muqovalangan ikki nusxadagi BMI uning electron varianti bilan birga talaba tomonidan rahbarga taqdim etiladi. Rahbar, BMI talab darajasida bajarilganligiga ishonch hosil qilgandan so’ng, ishni o’z taqrizi bilan birga kafedra mudiriga taqdim etadi. Ilmiy rahbar taqrizida mavzu dolzarbligi, BMI maqsad va vazifalari muallif tomonidan qay darajada yoritilganligi va ularga qay darajada erishilganligi, ishning ilmiy jihatdan yangiligi, natijalarning asoslanganligi, xulosa va takliflar sifati, talabaning ilmiy tahlil qila olish qobiliyati va faolligi, ishning bitiruv ishlariga qo’yiladigan talablarga mosligi ko’rsatiladi va ish himoya qilishga tavsiya qilinadi.
Kafedra mudiri taqdim etilgan materillar asosida BMI ni talaba tomonidan YaDAK da himoya qilishga kiritish haqida qaror qabul qiladi. Agar kafedra mudiri talabaning BMI ini himoyaga kiritish mumkin emas deb hisoblasa, masala kafedra majlisida BMI rahbari
27
ishtirokida muhokama etiladi va kafedra majlisining bayonnomasi fakultet dekani tomonidan tasdiq uchun rektorga taqdim etiladi.
Himoyaga kiritilgan BMI taqrizga yuboriladi. Taqrizchilar tarkibi bitiruvchilarga ish beruvchi soha mutaxassislari safidan tanlanadi. Taqrizchilar sifatida boshqa oliy ta’lim muassasasining professor va o’qituvchilari ham jalb etilishi mumkin. Taqrizda BMI mavzusi dolzarbligi, ishning tuzilishi, tarkibi va qisqacha mazmuni, ilmiy tafsilot, asosiy natijalar, xulosa va tavsiyalarning nechog’lik asoslanganligi, to’g’riligi va yangiligi, ilmiy va amaliy ahamiyati, tugallanganlik darajasi, ishning kamchiliklari ko’rsatiladi va ishning bitiruv ishlariga qo’yiladigan talablarga qanchalik muvofiqligi e’tiborga olinib, umumiy xulosa chiqariladi.
Arxiv, axborot-resurs markazi va kafedralarda saqlanayotgan yoki internet resurslardan foydalanib, aynan kochirib olinganligi rasmiy himoyagacha aniqlanib, tasdig’ini topgan bitiruv ishlari kafedra mudiri taqdimnomasiga asosan, rektor buyrug’i bilan bekor qilinadi va bitiruvchiga qoniqasiz baho qo’yiladi, BMI rahbari esa keyingi uch yil davomida bitiruv ishlariga rahbar etib tayinlanmaydi.
Fakultet dekani BMI ni taqrizlar bilan birga himoya qilish uchun YaDAK ga taqdim etadi.
BMI ni himoya qilish tartibi “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarining yakuniy davlat attestasiyasi to’g’risida Nizomda” belgilangan. Bitiruv ishlari mavzusi, mazmun-mohiyati va xususiyatlariga muvofiq ularning himoyasini tashkil etish va o’tkazishning boshqa shakllari oily ta’lim muassasasi Ilmiy kengashi tomonidan o’rnatilishi mumkin.
Bitiruv ishlar himoyasi zamonaviy axborot texnologiyalari vositasida taqdimot (prezentasiya) shaklida tashkil etiladi va o’tkaziladi. Buning uchun yetarli darajada maxsus jihozlangan auditoriyalar belgilanadi.
BMI himoyasi YaDAK ning ochiq majlisida o’tkaziladi. BMI himoyasida YaDAK kotibi himoyachining familiyasi, ismi va sharifini, BMI mavzusini, ilmiy rahbar familiyasini e’lon qilib, ishni himoya qilish uchun kerakli hujjatlar mavjudligi va ularning belgilangan talablarga nechog’lik muvofiqligi haqida ma’lumot beradi. Shundan keyin ishning asosiy mohiyatini bayon qilish uchun talabaga so’z beriladi. 28
BMI ni himoya qilishga 10-15 minut vaqt ajratiladi. Ishni himoya qilishni shunday rejalashtirish kerak-ki, shu 10-15 minut vaqt ichida YaDAK a’zolariga BMI maqsadi, unga yetishish usullari, natijalar va xulosalarni to’liq yetkazish lozim. Yaxshi ishdangina yaxshi ma’ruza qilish osonligi ma’lum. Xuddi shunday, yaxshi ishni yomon ma’ruza bilan osongina buzib qo’yish mumkin. Bu ma’ruzachini mutaxassis sifatida baholashda muhim ahamiyatga ega. Ma’ruza vaqtida o’zini tutishi, dalillar zanjirini ochishda mantiqiylik, savollar va e’tirozlarga javoblari - bularning hammasi ma’ruzachining ichki dunyosini, shaxsiy sifatlarini namoyon qiladi. Shuning uchun ham har qanday ma’ruza malakaviy deb qaralishi kerak.
Ma’ruzani quyidagi tartibda tuzish tavsiya etiladi: muammoni ta’riflash, tadqiqot maqsadini belgilash, shu maqsadga qanday erishilganligini ko’rsatish, so’ngra hamma aytilganlarni qisqacha xulosalash kerak. Ma’ruza matnini ko’rsatilgan tarkibda oldindan tayyorlash kerak. Bunda shuni e’tiborga olish kerakki, odatda matnning har bir beti 2-2,5 minut og’zaki nutqni talab qiladi. 10-15 minutlik ma’ruza uchun 4-5 betlik matn yetarli bo’ladi. Ma’ruza mazmunini YaDAK a’zolariga samarali tarzda yetkazish uchun uni zamonaviy axborot texnologiyalari vositasida taqdimot (prezentasiya) shakli tayyorlash lozim. Ma’ruzani BMI mavzusini aytishdan boshlamaslik kerak. Uni, yuqorida aytilgandek, talabaga so’z berishdan oldin YaDAK kotibi e’lon qiladi. Chiqishni «Hurmatli komissiya!» deb boshlab, yuqorida ko’rsatilgan reja bo’yicha davom ettirib ketish kerak. Ortiqcha so’zlarni va informasiya bermaydigan gaplarni ishlatmasdan, aniq gapirish kerak. Masalan, «O’tkazilgan tadqiqotlar - juda muhim» deyish noto’g’ri. Ishning muhimligi haqida gapirish kerak, lekin bunda u nima uchun muhimligini aytish kerak. O’z ma’ruzasini va auditoriya oldida o’zini tutishni har doim nazorat qilib turish kerak. Hech qachon doskaga qarab, ya’ni auditoriyaga teskari turib gapirmaslik kerak. Ma’ruzani qog’ozga qarab o’qimaslik kerak. Grafiklar, rasmlar, jadvallar aniq va tushunarli bo’lishi, ular hamma tinglovchilarga yaxshi ko’rinishi kerak. Buning uchun harflar va raqamlar o’lchamlari yetarlicha katta, grafiklardagi chiziqlar yetarlicha qalin, shriftlar aniq bo’lishi, so’zlar va satrlar orasida yetarlicha joy 29
qoldirilishi kerak. Jadvalni faqatgina ma’lumotni grafik tarzda keltirish mumkin bo’lmagan holda ko’rsatish mumkin. Har bir grafikda ma’lumot miqdorini kamaytirish kerak, qo’shimcha ma’lumotlarni og’azaki aytish mumkin. Ma’ruza so’ngida qisqa va aniq qilib, xulosa qilish kerak. Chiqishni «E’tiboringiz uchun rahmat!» deb tugatish maqsadga muvofiq. Bitiruvchi o’z ma’ruzasini himoyadan oldin tanqidiy fikrlovchi kishilar oldida soatga qarab mashq qilsa yaxshi bo’ladi. Agar talaba 1-2 kurslardan boshlab ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug’ullangan, ilmiy to’garaklarda faol qatnashib kelgan, talabalar ilmiy konferensiyalarida ma’ruzalar qilib kelgan bo’lsa, BMI himoyasi yengil o’tadi. Ma’ruzadan keyin bitiruvchiga savollar berilishi mumkin. Savollarga aniq va to’liq javob berishga harakat qilish lozim. Shundan keyin so’z ilmiy rahbarga beriladi. U o’z taqrizini o’qib berishi yoki fikrini og’zaki bildirishi mumkin. So’ngra so’z taqrizchiga beriladi. Taqrizchi BMI bo’yicha o’z mulohazalarini aytadi. Agar taqrizchining tanqidiy mulohazalari bo’lsa, ularga javob berish uchun so’z yana bitiruvchiga beriladi. Aniq javob berish uchun bitiruvchi himoyadan oldin taqriz bilan tanishib, javob matnini tayyorlab qo’yishi kerak. Shundan so’ng BMI bo’yicha ilmiy munozara boshlanadi. Unda himoyada hozir bo’lgan
barcha professor-o’qituvchilar, soha mutaxassislari, talabalar qatnashib, BMI bo’yicha o’z fikr-
mulohazalarini bildirishlari mumkin. Munozara tugagach, bitiruvchiga yakunlovchi so’z beriladi. Unda bitiruvchi o’zining ishi bo’yicha yakunlovchi fikr-mulohazalarini aytishi va ishni bajarishda unga yaqindan yordam bergan kishilarga o’z minnatdorchiligini bildirishi mumkin. BMI bo’yicha YaDAK ning qarori yopiq majlisda qabul qilinadi va bu qaror himoya o’tgan kuni e’lon qilinadi. Himoyadan keyin BMI da aniqlangan xatolar va noaniqliklarning tuzatilishiga yo’l qo’yilmaydi. Yuqorida aytib o’tilgandek, BMI ikki nusxada tayyorlanishi kerak. Himoya vaqtida BMI ning bir nusxasi YaDAK da, ikkinchi nusxasi taqrizchida bo’ladi. Himoyadan keyin BMI ning asl nusxasi taqrizlar bilan birgalikda YaDAK kotibiga, ikkinchi nusxasi ish bajarilgan kafedraga topshiriladi. 30
YaDAK ga topshirilgan BMI himoyadan so’ng dekan tomonidan o’quv bo’limiga topshiriladi va u kamida 10 yil oliy ta’lim muassasasida saqlanadi. Har xil sabablar bo’yicha (tadbiq etish, tanlovlar va h.k.) BMI ni boshqa tashkilot yoki xodimlarga topshirish zaruriyati tug’ilsa, ularga ishning nusxasi beriladi, ishning asl nusxasi oliy ta’lim muassasasida qoldiriladi.
|
