O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

Локк Ж. Сочинения в 3 т. Т.3 М., «Мысль», 1988. С. 21. 
120
Тибетская «Книга» мѐртвых. М., «Подиум», 1992. С. 79. 

---

ko‘rinmas in‘ikosidan iboratligini ta‘kidlaydi. Darhaqiqat, «yurak va aql», «hissiyot va ong» bahsida G‘arb, ayniqsa, 
XX asrda, so‘zsiz, birinchilikni aqlga, ongga beradi. Yuqoridagi kabi fikrlar istisnoli hollardir. SHu bois 
axloqshunoslik nuqtayi nazaridan muhabbat haqida gap ketsa, uni hissiyot deb, yana buning ustiga, ta‘riflash qiyin 
bo‘lgan tuyg‘u, deb ataydilar va uni tushuncha tarzida olib qarashdan cho‘chiydilar. Vaholanki, muhabbat aynan 
axloqiy hissiyot va axloqshunoslikning bosh mezoniy tushunchasidir. 
Muhabbat bosh mezoniy tushuncha sifatida deyarli barcha asosiy tushunchalarda va tamoyillarda o‘z 
«hissa»siga ega. SHu jihatdan atoqli tasavvufshunos Najmiddin Komilov: «Juda ko‘p irfoniy tushuncha–
istilohlarning sharhi muhabbatga borib taqaladi», – der ekan, ayni haqiqatni aytadi.
121
Na ezgulikni, na yaxshilikni, 
na vatanparvarlikni, na insonparvarlikni muhabbatsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. O‘tgan boblarning ba‘zilarida biz bu 
tushunchaning mohiyati, turlari haqidagi Ilohiy Og‘ustin, Imom G‘azzoliy , Erix Fromm singari mutafakkirlar 
fikrlarini keltirgan edik. Qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, muhabbat – insoniy mohiyatning erkin tarzda 
namoyon bo‘lishidir, u zo‘ravonlik yoki zo‘rma–zo‘rakilik bilan chiqisha olmaydigan hodisa. U me‘yorlar, 
an‘analar, qonunlarga bo‘ysunmaydi, lekin yuksak axloqiylik ifodasi tarzida insonga ulkan mas‘uliyat yuklaydi, uni 
jasoratga chorlaydi, u – insonni tash–qi va transtendental olam bilan bog‘laydigan, uni yolg‘izlikdan olib chiqadigan 
buyuk kuch.
Muhabbatning ob‘ekti doimo go‘zallik, manfaatsiz go‘zallik. U – Allohmi, Vatanmi, yormi – muhabbat 
egasiga undan–da go‘zalroq narsa yo‘q. Ayni paytda bir ob‘ektni sevgan kishi boshqa ob‘ektlarni ham sevishi tabiiy. 
Deylik, yorga bo‘lgan haqiqiy muhabbat Vatanga, insoniyatga muhabbatni inkor etmaydi, aksincha, barqaror qiladi. 
Zero, «o‘z–o‘zicha», «yakka», «xudbin» muhabbatning bo‘lishi mumkin emas. Inson o‘zi o‘zgaga aylanganida, 
o‘zgani o‘ziga aylantira olganida haqiqiy muhabbat egasi hisoblanadi. Mana shu ob‘ekt bilan sub‘ekt orasidagi 
farqning «yo‘qolishi» eng buyuk, eng mukammal lazzatdir. Buni mavlono Fuzuliy nihoyatda go‘zal qilib, bir baytda 
shunday ifodalaydi: 
Ishqdir ul, nasha‘i komilkim, andandir mudom
Mayda tashviri harorat, nayda ta‘siri sado.
122
Komil nash‘a, komil lazzatga faqat komil insongina erisha oladi. Demak, muhabbat inson axloqiy hayotining 
cho‘qqisi, komillik belgisidir. SHu bois haqiqiy muhabbat egalari yoshlar tomonidan doimo axloqiy ideal tarzida 
qabul qilinadi: Farhod va SHirin, Romeo va Juletta, Otabek, Kumush va h.k. SHunday qilib, muhabbatni shaxs 
erkinligining axloqiy zarurat sifatidagi o‘ziga xos ko‘rinishi, baxtga erishuvning asosiy omili deyish mumkin. 
Ta‘kidlash lozimki, muhabbat – oliy tuyg‘u, shu ma‘noda u oliy tushuncha. Lekin uni tuban, quyi narsa–
hodisalarga nisbatan ham qo‘llash hollari uchrab turadi. CHunonchi, Fromm singari g‘arblik mutafakkirlar, ba‘zi rus 
faylasuflari muhabbat tushunchasini o‘likka (nekrofil), mol–dunyoga, pulga nisbatan qo‘llaydilar. Ularga nisbatan 
«o‘chlik», «ruju», «hirs» singari tushunchalarni qo‘llash ma‘qul emasmikan? 
Muhabbat ham, axloqshunoslikdagi ko‘pgina tushunchalardek, «juftlik» xususiyatiga ega, uning ziddi – 
nafrat. Nafrat tushunchasi, albatta, muhabbat singari keng qamrovli emas. U aksil muhabbat tarzida namoyon 
bo‘ladi, ob‘ektdan chetlashishni, undan begonalashishni taqozo etadi. Hazar, jirkanch hissi nafratning kundalik 
turmushdagi tor, «mayda» ko‘rinishidir. Nafratning ularga nisbatan «yirikligi» uning ijtimoiy hodisa sifatida 
mavjudligidir. 
Ayni paytda, nafrat g‘azabdan keskin farq qiladi. U, g‘azabga o‘xshab, o‘z ob‘ektini yo‘qotishga intilmaydi, 
undan faqat yuz buradi. Uni muhabbat egasida o‘z muhabbati ob‘ektiga nisbatan tashqi bir kuchning noinsoniy, 
adolatsiz, noinsoflarcha munosabati tufayli o‘sha kuchga qarshi qo‘zg‘aladigan hissiyot deyish mumkin. U 
davomiylik tabiatiga ega, g‘azab kabi o‘tkinchi hodisa emas. Agar g‘azabning asosida inson fe‘lining salbiy holati – 
oniy badjahllilik yotsa, nafrat uchun chuqur o‘ylab qabul qilingan uzil–kesil qaror yotadi. Ko‘rinishdan nafrat 
kishida yoqimsiz taassurot uyg‘otsa–da, ko‘p hollarda u illat emas, axloqiy fazilat sifatida insonning vijdonliligidan, 
botiniy jasoratidan dalolatdir. 
SHu o‘rinda buyuk fransuz yozuvchisi Emil Zolyaning «Nima menda nafrat uyg‘otadi» degan estetikaga doir 
kitobiga yozgan so‘zboshisidan olingan quyidagi fikrni keltirish maqsadga muvofiq: 
«Nafrat – muqaddas. Nafrat bu – kuchli va qudratli yuraklarning noroziligi, bu – o‘rtamiyonalik va 
pastkashliklardan qahrlanadigan odamlarning jangovar jirkanchi. Nafratlanmoq – sevmoq degani, o‘zida otashin va 
mardona qalbni his qilmoq, nimaiki sharmandalik va nodonlik bo‘lsa, o‘shanga nisbatan chuqur hazar tuyg‘usini 
tuymoq degani. 
Nafrat yengillik beradi, nafrat adolat o‘rnatadi, nafrat yuksaltiradi»
123
Nafratdan tashqari yana rashk tushunchasi borki, u – ijtimoiy hodisa emas, ko‘p hollarda jinsiy muhabbat 
bilan yonma–yon keladi. Ma‘lumki, muhabbat egasi o‘z sevgisini va sevgilisini qizg‘anib, asrab qolishga harakat 
qiladi. Ana shu qizg‘anish hissi me‘yoridan oshib ketganda rashkka aylanadi. Rashk esa, uni qanchalik ta‘rif–tavsif 
qilmaylik, me‘yorning buzilishi, illat. CHunki uning mohiyati xudbinlikka borib taqaladi: muhabbat egasi muhabbat 
lazzatiga noil bo‘lgani holda uning iztirobidan qochishga intiladi; o‘zi chekishi lozim bo‘lgan iztirobni o‘z muhabbat 
ob‘ektiga o‘tkazishga harakat qiladi. Natijada ba‘zan iztirobni yo‘qotishga intilish muhabbat ob‘ektining o‘zini yo‘q 
qilishga, fojeaga olib keladi. 
121
Комилов Н. Тасаввуф. I китоб. Т., «Ёзувчи», 1996, 48-б. 
122
Фузулий. Асарлар. Икки жилдлик. I жилд. Т., Ғ. Ғулом номидаги Адабиѐт ва санъат нашрѐти, 1968, 27-б. 
123
Золя Э. Собрание сочинений в 26 томах. Т. 24. М., ИХЛ, 1966. С. 7.

---

 Asosiy tushunchalar orasidagi yana bir juftlik – ezgulik va yovuzlik; ezgulik axloqshunoslikdagi eng muhim 
kategoriyalardan. U inson faoliyatining asl mohiyatini anglatadi – Tangri irodasining inson qalbidagi tajassumi 
sifatida namoyon bo‘ladi. «Ezgu o‘y, ezgu so‘z, ezgu a‘mol» uchligi «Avesto» dan tortib, barcha muqaddas 
kitoblarda yetakchi o‘rinni egallashi ham shundan. 
Ezgulik – insonga eng kuchli ma‘naviy lazzat bag‘ishlaydigan, uni ijtimoiy shaxsga aylantirib, haqiqiy baxtga 
olib boruvchi fazilat; shaxsni komillikka, jamiyatni esa yuksak taraqqiyotga yetkazuvchi yuksak qadriyat. U 
insonning axloqiy faoliyati tufayli muayyanlashadi, yuzaga chiqadi. Uni sinfiylik yoxud partiyaviylik qobig‘iga 
o‘rash mumkin emas. CHunonchi, «sinfiy dushmanni», ya‘ni biror bir shaxsni yoki guruhni faqat boshqa sinfga 
mansub bo‘lgani uchun jisman yo‘qotish, qanchalik bo‘yab–bejalmasin, ezgulik bo‘lolmaydi. U tom ma‘nodagi 
yovuzlikdir. Totalitar tuzumlar mafkurasida ezgulikni bunday talqin etishning noilmiyligi, soxtaligi hozirgi kunda 
hammaga ayon. 
Ezgulik va uning ziddi yovuzlik odatiy, kundalik hayot mezonlari bilan o‘lchanmaydi, ular ham muhabbat 
singari qamrovli va ijtimoiylik xususiyatiga ega. Ezgulikning axloqiy ideal bilan bog‘liqligi shundan. SHu tufayli u 
amaliyotda qahramonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, jasurlik singari tamoyillarni o‘z ichiga oladi. 
SHuni ham aytish kerakki, muhabbat va nafrat juftlik tushunchasida nafrat muhabbatni inkor etmay, 
aksincha, uning barqarorligidan dalolat bersa, ezgulik va yovuzlik juftligida har ikki tushuncha bir–birini tamomila 
inkor etadi. Nafaqat inkor etadi, balki ular orasida hayot–mamot kurashi ketadi va bu kurash abadiy kurash sifatida, 
olamni harakatga keltiruvchi kuch tarzida namoyon bo‘ladi. Lekin, ayni paytda ular orasida muayyan tarzdagi 
dialektik aloqadorlik bor: ular hech qachon bir–biridan mutlaq alohida holda voqe bo‘lolmaydi. 
Ezgulik va yovuzlikning yana bir o‘ziga xos tomoni shundaki, bu juftlik tushuncha inson faoliyatini baholash 
xususiyatiga ega. Uni odam bolasining ulug‘ligi va tubanligini o‘lchaydigan muqaddas tarozuga o‘xshatish mumkin. 
Insonning komilligi, jamiyatning takomilga erishgan–erishmagani shu mezon bilan o‘lchanadi. CHunonchi, Lenin, 
Stalin, Hitler, Pol Potlarni yovuz insonlar, sobiq sho‘rolar ittifoqini esa jamiyat sifatida «Yovuzlik saltanati» deb 
baholanishi buning yorqin misolidir.