O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

Mumtozchilik. Uyg‘onish davridan keyin vujudga kelgan barokko, mumtozchilik yo‘nalishlarida ilgari 
surilgan estetik g‘oyalar va nazariyalar asosan badiiy adabiyot (va shu asosda teatr) bilan chegaralanib qoldi. Bu 
yo‘nalishlarda xususiy san‘at turlariga doir nazariyalar ko‘p hollarda umumestetik qonun-qoidalarga nisbatan 
ustuvorlik kasb etdi. SHunga ko‘ra, bu davrlar estetik risolalarining mualliflari aksariyat shoirlar, yozuvchilar va 
dramaturglar bo‘ldi. Ayniqsa, buni mumtozchilik yo‘nalishida yaqqol ko‘rish mumkin. SHu bois mumtozchilik 
davrini o‘rta asrlar tafakkurining intihosi va Yangi davr tafakkurining ibtidosi deb aytish mumkin. Mumtozchilik 
davri mutafakkirlarini namunaviy vakili sifatida franstuz shoiri Nikola Bualo (1636 – 1711) estetik qarashlarini 
ko‘rib o‘tamiz. Ular «Horastiyning «Pizonlarga maktub» («SHe‘riyat san‘ati») asariga ergashib yaratilgan «SHoirlik 
san‘ati» risolasida she‘riy yo‘l bilan ifodalangan. 
Xullas, mumtozchilik badiiy-estetik jihatdan avvalgi davrlarga nisbatan she‘riyatda balandparvozlik, dramada 
harakastizlik, «g‘oyaviy» monologlarning o‘rin olishi kabi qusurlari bilan bir qatorda, cherkov qisuviga qarama-
qarshi o‘laroq, aqliy ustuvorlikni, rastionallikni targ‘ib qilishi tufayli estetik tafakkur tarixida o‘ziga xos o‘rin 
egallaydi. 
Yevropa ma‟rifatparvarlari estetikasi 
Yangi davrdagi Yevropa ma‘rifatparvarlari orasida shotland mutafakkiri Deyvid Hyum (1711 – 1776) 
alohida o‘rin tutadi. Uning «Didning me‘yori xususida», «Fojea xususida», «Skeptik», «San‘atlar borasida 
takomilga erishish xususida» kabi asarlarida estetik muammolar o‘rtaga tashlangan. U nafosatni bilishdan 
tashqaridagi hissiyot olamiga taalluqli deb hisoblaydi. Hyumning fikriga ko‘ra, go‘zallik asosan idrok etuvchining 
ongida, ruhida mavjud bo‘ladi, aniq ob‘ektiv asosga ega emas. «Go‘zallik, – deb yozadi u, – narsalarning o‘zida 
mavjud bo‘lgan sifat emas; u istisnosiz tarzda o‘zini mushohada etayotgan ruhda mavjud, har bir insonning ruhi esa 
go‘zallikni boshqacha idrok etadi. Boshqalar go‘zallik degan narsani birovlar hatto xunuklik deb qabul qilishi 
mumkin, shuning uchun har bir idrok etuvchi o‘zi his qilayotgan holatni o‘zgalarga zo‘rlab uqtirishga intilmasligi 
kerak»
193
. 
191
История эстетической мысли в 6 т. Т. 2. М., Искусство, 1985. С. 155. 
192
O‘sha manba. S. 156. 
193
Истории эстетической мысли. Т. 2. С. 285. 

---

Go‘zallikning aniq, ya‘ni ob‘ektdagi asosini Hyum asosan tan olmasa-da, sub‘ektdan tashqarida ham 
go‘zallik tuyg‘usini uyg‘otuvchi, «estetik reakstiya» qo‘zg‘atuvchi omillar borligini butunlay inkor etmaydi. 
Maqsadga muvofiqlikni u ana shunday asos-omil deb hisoblaydi. Uning nazdida go‘zallik foydalilik va maqsadga 
muvofiqlikni idrok etish asosida vujudga keladigan kechinmadir. 
Hyum «Inson tabiati xususida» asarida go‘zallikni lazzat va huzur bag‘ishlovchi, xunuklikni yoqimsiz 
taassurot uyg‘otuvchi ruhiy-estetik hodisa sifatida olib qaraydi hamda ular talqiniga alohida bob bag‘ishlaydi. Bu 
ikki xususiyatni u axloqiylik bilan bog‘laydi. Chunonchi, vujudimiz go‘zalligi bizda g‘urur, xunukligi esa xoksorlik 
hissini uyg‘otadi, go‘zalligimizdan mag‘rurlanamiz, xunukligimizdan uyalamiz, zero go‘zallik ham, xunuklik ham 
bizning «men»imiz bilan mustahkam bog‘liq. «Go‘zallik, bu – qalbimizda lazzat, huzur uyg‘otadigan qismlarning 
joylashuvi va moslashuvidir... YOqimsiz kayfiyat uyg‘otadigan xususiyatga ega xunuklikdan uning farqi ana 
shunda. Shunday qilib, lazzat va yoqimsizlik nafaqat go‘zallikning zaruriy hamrohlari hisoblanadi, balki ularning 
mohiyatini ham tashkil etadi. Go‘zallikni xuddi hozirjavoblik kabi aniqlashtirishning iloji yo‘q, biroq faqat alohida 
did yoki sezgi yordamida uni ajratish mumkin, shundan kelib chiqib, biz go‘zallik lazzat bag‘ishlaydigan shakldan 
boshqa narsa emas, xunuklik esa qismlarning yoqimsiz kayfiyat uyg‘otadigan tarzda joylashuvidir... SHunday ekan, 
bu ikki sifatning barcha ta‘siri ana shu sezgilarimizdan keltirib chiqarilishi lozim...»
194
. 
Ana shu go‘zallikning faqat tasavvur qilish mumkin bo‘lgan ob‘ektiv asosidan Hyum estetik did me‘yorini 
keltirib chiqaradi. Uning fikriga ko‘ra, inson go‘zallikning alohida ko‘rinishlari va darajalarini o‘zaro taqqoslash 
hamda shu borada mulohaza yuritishi natijasida tajribasi oshadi, o‘z hissiyotini, estetik didini takomillashtirib 
boradi. Did borasidagi mulohazalardan u shunday xulosa chiqaradi: birinchidan, hamma odamlarda did bir xil emas, 
ikkinchidan, shunday shaxslar borki, ular butun insoniyat tomonidan o‘zgalardan ustuvor turadigan insonlar sifatida 
tan olinadi. SHuningdek, didning har xilligi bir tomondan, alohida odamlar maylining o‘zaro farqi bilan bog‘liq 
bo‘lsa, ikkinchi tomondan, turli zamon va mamlakatlarda odatlar hamda tafakkur yo‘sinining turlichaligi didning 
manbai hisoblanadi. 
Hyumning nazdida estetik did va uning xilma-xilligi axloqiy muhitdan kelib chiqadi. Ayni paytda san‘at 
jamiyatning axloqiy hayotiga juda katta ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi; u insonparvarlikning keng yoyilishiga, insonning 
hilmlashuvi va faollashuviga xizmat qiladi. Hyum san‘at asarlarini falsafiy nazariyalar, diniy tizimlar bilan 
solishtirib san‘atga ustuvorlik mavqeini beradi: mavhumiylikka asoslangan falsafiy nazariyalar va diniy tizimlar 
muvaqqat ekanini, hatto bir asr mobaynida birining o‘rnini ikkinchisi, ikkinchisining o‘rnini uchinchisi egallashini, 
eskirishini lekin haqiqiy san‘at asarlari doimo dolzarb, Yangi bo‘lib qolaverishini ta‘kidlab o‘tadi, badiiy bilishni 
hamma bilish turlaridan yuksak qo‘yadi. Nafis san‘at turlarini idrok etish – hayotning turli hodisalari to‘g‘risida 
mulohaza yuritish va hukm chiqarishga bo‘lgan qobiliyatimizni takomillashtiradi, didimizni charxlaydi: «Hech narsa 
she‘riyatda, 
suxandonlikda, 
musiqa 
va 
rangtasvirda 
go‘zallikni 
o‘rganish 
darajasida 
fe‘l-atvorni 
takomillashtirmaydi, – deb yozadi Hyum. – Bu san‘atlar hissiyotlarga muayyan nafislik bag‘ishlaydi... nozik, 
yoqimli hayajon uyg‘otadi. Ular ruhni turli tirikchilik tashvishlaridan, xudbinlarcha intilishlardan chalg‘itadi, 
tafakkur qilishga, orom olishga yo‘naltiradi, barcha ruhiy holatlardan ko‘ra ko‘proq muhabbat va do‘stlikka 
moyillikni, uyg‘otadigan yoqimli ma‘yuslikni yuzaga keltiradi»

. 
Hyumning estetik qarashlari, ko‘rib o‘tganimizdek, muayyan nuqsonlariga qaramasdan, estetik did, go‘zallik 
va san‘atning inson ma‘naviy olamiga beqiyos ta‘sirini nazariy isbotlab berishi bilan diqqatga sazovordir. Uning 
asarlari shuning uchun ham A.Smit, E.Byork va G.Kant kabi mutafakkirlarning ta‘limotlariga katta ta‘sir ko‘rsatdi. 
Ma‘rifatparvarlik estetikasida ingliz mutafakkiri Edmund Byork (1729 – 1797) qarashlari katta ahamiyatga ega. 
Uning «Ulug‘vorlik va go‘zallik to‘g‘risidagi g‘oyalarimizning falsafiy tadqiqi» asarida estetikaning asosiy 
umumnazariy masalalari o‘rtaga tashlanadi. Byork nimaiki, qandaydir darajada dahshatli bo‘lsa yoki dahshat uyg‘osta, 
o‘sha narsa-hodisa ulug‘vorlikning asosiy, manbai hisoblanadi, deya ta‘kidlaydi. Boshqa hissiyotlarni esa aloqaga nisbat 
beradi. Aloqaning asosida muhabbat yotadi. Tor ma‘noda u – inson zotini davom ettirishga qaratilgan jinsiy aloqa, keng 
ma‘noda butun borliq bilan aloqa. SHunday qilib, Byorkning fikriga ko‘ra, insonda ikki xil asosiy intilish bor: o‘zini asrashga 
va aloqaga intilish. SHunga ko‘ra, birinchisi – ulug‘vorlikning, ikkinchisi esa – go‘zallikning manbai hisoblanadi. 
Buyuk franstuz faylasufi, estetik va adib Deni Didro (1813 –1884) Yevropaning eng taniqli 
ma‘rifatparvarlaridan biri hisoblanadi. Didro estetik qarashlarining g‘oyatda o‘ziga xosligi shu bilan belgilanadiki, 
uning merosida falsafiy masalalar va badiiy amaliyot orasida keskin farq sezilmaydi. Uning ba‘zi badiiy asarlari 
falsafiy risolaga, ayrim falsafiy asarlari va estetik risolalari esa badiiy asarga o‘xshatib yozilganini ko‘ramiz, 
xususan, chuqur falsafiy-nazariy fikrlarini u badiiy dialoglar shaklida ifodalaydi. U san‘atga umumfalsafiy-nazariy 
jihatdan yondashar ekan, ayni paytda o‘z davridagi ijodkorlar amaliyotiga suyanib ish ko‘radi: uni qarashlari 
alohida, sof nazariya emas, balki san‘at taraqqiyotining dolzarb masalalari bilan bog‘liq nazariy fikrlardir. 
Didro go‘zallikni alohida bir narsa yoki o‘z-o‘zini tashkil etuvchi hodisa sifatida olib qaramaydi. Uning 
uchun go‘zallik munosabat bilan bog‘liq. «Go‘zallikning vujudga kelishi va tabiati to‘g‘risida falsafiy tadqiqlar» 
risolasida: «SHunday qilib, men, – deb yozadi mutafakkir, – aqlimda munosabatlar g‘oyasini uyg‘otadigan 
qobiliyatni o‘zida mujassam qilgan mendan tashqaridagi hamma narsani deb atayman»

. Bu bilan Didro mutlaq 
go‘zallikning yo‘qligini, u doimo nisbiy ekanini, kimgadir go‘zal ko‘ringan narsa boshqa odamga go‘zallik bo‘lib 
194
Юм. Д. Трактат о человеческой природе. Минск, Попурри, 1988. С. 350-351. 

История эстетической мысли. Т.2. С.289. 

Дидро Д. Эстетика и литературная критика. М.. ИХЛ, 1980. С. 117. 

---

tuyulmasligi mumkinligini ta‘kidlamoqchi. «SHundan kelib chiqib, – deb davom etadi u, – mutlaq go‘zal narsaning 
o‘zi yo‘q esa-da, lekin bizga nisbatan olganda ikki xil go‘zallik mavjud: real go‘zallik va bizning idrokimizdagi