O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakultet

1.4  Innovatsion  loyihalarni  tahlil  qilish  usullari,  tanlash,  xatari  va 

noaniqlik omillari 

Loyihani  me‘zonlar  to‗plami  yordamida  tahlil  qilish  natijalarini 

rasmiylashtirish  zaruriyati  tug‗ilganda  (bu  ko‗p  sonli  alternativ  loyihalarni  tahlil 

qilishda  kerak  bo‗ladi)  loyihalarni  balli  baholashdan  foydalaniladi.  Baholashning 

balli usuli quyidagicha. Loyiha natijalariga ta‘sir etuvchi eng  muhim omillar tanlab 

olinadi  (me‘zonlar  ro‗yxati  tuziladi).  Mezonlar  ahamiyatlilik darajasi  bo‗yicha  terib 

chiqiladi.  Buni  boshqaruvchilardan  aniqlash  mumkin,  ya‘ni  ularga  100  punktdan 

iborat ko‗rsatkichlarni me‘zonlar guruhiga ajratish taklif etiladi (umumiy qaror uchun 

u yoki bu me‘zonlarning ahamiyatlik darajasi bo‗yicha). 

Har  bir  aytib  o‗tilgan  me‘zonlar  bo‗yicha  sifatli  baholar  («juda  yaxshi», 

«yaxshi»  va  h.  )  miqdoriy  ifodalaniladi.  Buni  mutaxassislar  me‘zonlarini  miqdoriy 

ifodalash yo‗li bilan aniqlay oladilar. 

Agar  balli  baholash  asosiy  sxemasiga  tasodifni  olib  kirilsa,  ekspertlar 

vazifasini osonlashtirish va shu vaqtning o‗zida aniqroq natijalarga erishish mumkin. 

Loyihani  u  yoki  bu  ko‗rsatkichi  yaxshi-yomonligini  aniq  farqiga  borish  juda  ham 

qiyin,  chunki  ko‗p  me‘zonlar  shu  balli  baholash  tizimida  tasodifni  ishlatishda  esda 

tutiladi: Loyiha ko‗rib chiqish uchun har bir me‘zon bo‗yicha ekspertlar juda yaxshi, 

yaxshi  va  h.  natijalarga  erishish  imkonini  baholaydilar  va  bu  loyiha  bilan  bog‗liq 

bo‗lgan xavfni hisobga olishga yordam beradi. 

Bu  usul  bo‗yicha  umumiy  baho  quyidagicha  olinadi:  ranglar  tarozisi  bu 

ranglarga  yetish  ehtimoliga  ko‗paytiriladi  va  bu  yo‗l  bilan  me‘zonning  ehtimolli 

tarozisi yopiladi, keyin bu me‘zon tarozisiga ko‗paytiriladi, har bir me‘zon bo‗yicha 

---

 

36 

olingan  ma‘lumotlar  qo‗shiladi.  Lekin  olingan  loyiha  baholarini  to‗laligicha  to‗g‗ri 

deb  bo‗lmaydi.  Bu  holat  har  bir  omilga  tegishli  tarozini  topishda  foydalaniladigan 

fikrlar  hamda  har  bir  rangga  sonli  miqdor  berishdagi  subektivlik  bilan  bog‗liq. 

Shuning  uchun  umumiy  bahodagi  ozgina  farq  qaror  qabul  qilish  uchun  asos  bo‗la 

olmaydi. Balli ko‗rsatkich mohiyatini ehtiyot bo‗lib tushuntirish kerak. 

Boshqa  usullar.  Loyihani  tanlashda  uning  samaradorligini  baholashda 

noaniqlik  va  xatar  omillarni  hisobga  olish  kerak.  Bu  savolni  to‗laligicha  o‗rganish 

ushbu o‗quv qo‗llanmasi chegarasidan chiqib ketadi, shuning uchun ularga qisqacha 

to‗xtab o‗tamiz. 

Noaniqlik deganda loyihani amalga oshirish shart-sharoitlari haqidagi axborot 

noaniqligi, shu bilan bir qatorda xarajat va natijalar to‗g‗risidagi axborot noaniqligi 

yoki  to‗liqmasligi  tushuniladi.  Loyihani  amalga  oshirish  jarayonida  ro‗yobga 

chiqadigan  xalal  beruvchi  holatlar  kelib  chiqishi  bilan  bog‗liq  bo‗lgan  noaniqlik 

xatarlari. 

Loyihaga  baho  berishda  quyidagi  noaniqlik  va  investitsion  xatarlarga  e‘tibor 

qaratiladi: 

– 

iqtisodiy  qonunchilik  va  joriy  iqtisodiy  holat  barqarormasligi, 

investitsiya qilish va foydani ishlatish shartlari bilan bog‗liq xatar. 

– 

tashqi iqtisodiy xatar (savdo va yetkazib berishlariga chegaralar kiritish, 

chegaralarini berkitish va h.); 

– 

siyosiy  holat  noaniqligi  mamlakat  yoki  regionda  ijtimoiy-siyosiy 

o‗zgarishlar xatari; 

– 

bozor konyukturasini, valyuta kurslarini tebranishlari; 

– 

tabiiy-iqlimiy sharoitlar aniqmasligi, tabiiy ofatlar ro‗y berish ehtimoli; 

– 

ishlab  chiqarishni  texnologik  xatari  (avariyalar, uskunalar  xato  ishlashi, 

ishlab chiqarish braklari); 

– 

qatnashchilarning maqsadlari, qiziqishlari va axloqi noaniqligi; 

– 

qatnashchi  korxonalarning  ish  holati  va  moliyaviy  ahvoli  haqidagi 

axborot to‗qimasligi yoki noaniqligi. 

---

 

37 

Eng  aniq  usul  bu  noaniqlikni  rasmiylashtirilgan  ravishda  ifodalash  usulidir. 

Innovatsion  loyihalarni  baholashda  eng  ko‗p  uchraydigan  noaniqliklar  turlariga 

nisbatan bu usul quyidagi etaplarni o‗z ichiga oladi: 

– 

loyihani  amalga  oshirishni  ehtimolli  shartlarini  va  bu  shartlarga  javob 

beruvchi xarajatlarning barchasini ifodalash (sug‗urta va ðåçåðâèðîâàíèå bilan bog‗liq 

sanksiya va xarajatlarni hisobga olgan holda); 

– 

noaniqlik omillari haqidagi boshlang‗ich axborotlarni amalga oshirishni 

alohida ehtimolli shartlari va mos samaradorlik ko‗rsatkichlar hamda ularni o‗zgarish 

intervallari haqidagi axborotga aylantirish; 

– 

amalga  oshirish  shartlari  noaniqligini  hisobga  olgan  holda  loyihaning 

umumiy samaradorligi ko‗rsatkichlarini aniqlash; 

– 

innovatsion  loyihalarni  baholashni  solishtirma  xarakteristikasi  quyidagi 

2.1-jadvalda berilgan.