O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti yuldashev Ulmasbek Abdubanapovich

Vositalar satrlari  
Menyu satri tagida asboblar satri (Toolbars) joylashgan. Asboblar satrini 
ekranning xohlagan joyida va har xil ko‘rinishda joylashtirish mumkin.

---

51 
Ekranga kerakli oynalarni joriy qilish uchun menuning Oyna (Window) 
yordamida amalga oshiriladi va ular ustida quyidagi amallar bajariladi: Asboblar 
(Toolbars) satriga sichqonchani o‘ng tononi bilan chertib muloqat oynasini paydo 
etamiz va Parametrlar (Options), Rostlash dan kerakli bo‘lgan asboblar tanlanadi.
Svoystva (Property Bar) vositalar satri  
Svoystva (Property Bar) asboblar satridagi maydonlar va tugmalar yig‘indisi 
foydalanilayatgan asboblar yoki tanlangan obyektga bogliq bo‘ladi, masalan, 
asboblar satridagi matn bloki tanlanganda matnning parametrlari ko‘rsatiladi.
Svoystva (Property Bar) satridagi asboblardan birontasi tanlanmagan holda 
hujjatning umumiy parametrlari ko‘rsatiladi, masalan, sahifa formati, uning 
orientatsiyasi va h. ko‘rsatadi.
Asboblar paneli (Toolbox)  
Asboblar paneli ishchi oynaning chap tomoniga joylashtirilgan bo‘ladi. 
Asoblar panelida grafik obyekt ustida quydagi amallar bajariladi – obyektlarni 
yaratish, obyektlarni ajratish, muharrirlash va ko‘chrish asboblari joylashtirilgan. 
Asboblar bilan ishlash paytida kursor tanlangan obyektga qarab formasini 
o‘zgartiradi. Shu bilan birga, asboblar panelidagi bazi bir asboblar guruhini 
«Suzuvchi» panel ko‘rinishida yoki Flyout ko‘rinishida sozlash mumkin.
  

---

52 
Rang palitrasi  
Elektron rang palitrasi kompyuter grafikasida qo‘llanilishi bo‘yicha rassom 
palitrasiga o‘xshash, ya’ni u o‘zida ko‘p ranglarni saqlaydi. Elektron palitra tarkibi 
bir rangni o‘zida saqlaydigan yacheykalardan iborat. Palitra aniq bir rang modulmi 
qo‘llaydi. Uning ranglari esa bu modul asosida yaratilgan ranglardan iborat 
bo‘ladi.  
Internet tarmog‘i uchun yaratilayotgan tasvirlarda xavfsiz palitralardan 
foydalaniladi. Chunki yaratilayotgan grafik ma’lumot minimal hajmda va 
tarmoqdagi qurilmalarda tasvir o‘z aslini yo‘qotmasligi zarur. Shuning uchun 
xavfsiz palitra 216 rangni o‘zida saqlaydi.  
Rangni inson, miyasida yorug‘lik oqimini tahlil qilish natijasida anglaydi.
Yorug‘lik oqimi 3 spektral ranglar (Q, Y, K — qizil , yashil, ko‘k) 
kombinatsiyalarining tarqalishidan hosil bo‘ladi.  
Kompyuter grafikasida rang ma’lumot tushunarliligini oshirish uchun 
vositadir. Rangni boshqarish sistemalari. Kompyuter grafikasining elementlarini 
yaratish va qayta ishlashda grafik ma’lumotlarning har xil qurilmalarda asl holatda 
bo‘lishligi talab etiladi. Kompyuter grafikasining qayta ishlash pog‘onalarida 
ranglarning mos tushishini rangni boshqarish sistemalari nazorat qiladi. Bunday 
tizimlardan biri CMS (Color Management System)dir.  
Profil. Har bir qurilma o‘zining ichki imkoniyatlariga qarab o‘z usulida rang 
chiqaradi. Turli xil qurilmalarda ranglarning mosligini ta’minlash uchun ular 
o‘zining profiliga ega bo‘lishi kerak.  
Kalibrovka. Har xil platforma, qurilma va dasturlarda rangni bir xilda 
boshqarish sistemasi mavjud emas. Lekin bu turdagi sistemalarga CMS yaqin 
hisoblanadi. Ilk bor Solerunc nomi ostida CMS ni Apple firmasi operatsion 
sistemaga kiritdi. U Macentosh kompyuterlari sferasida nashrga tayyorlash, nashr 
qilish va poligrafiyada muvaffaqiyatli xizmat qildi. Windows 95/98 operatsion 
sistemalarida Kodak firmasining Color Matchung Module nomi ostida CMS 
tizimlari ishlatiladi. Kompyuter grafikasida rangli ruxsat etish tushunchasi qabul 
qilingan (rang chuqurligi). Monitor ekranida uni hosil qilish uchun rangli 

---

53 
informatsiyani kodlashtirish usulidan foydalaniladi. Oq-qora tasvirni aks ettirish 
uchun ikki bit razryad yetarli. Sakkiz razryadli kodlashtirish 256 turdagi ranglar 
jilosini aks ettirishga imkoniyat beradi. Ikki bayt (16 bit) 65536 turdagi ranglar 
jilosini ifodalaydi (bunday rejim — High Color). Yigirma to‘rt razryadli 
kodlashtirish usulida 16 777 216 ta rangni ifodalash mumkin.  
Amaliy nuqtayi nazardan monitorning rangli ruxsat etish tushunchasi rangli 
qamrab olishni anglatadi. Bu o‘z navbatida chiqarish qurilma (monitor, printer va 
hokazo)larida ranglar diapazonini hosil qilishni belgilaydi. Rangli modul deb 
additiv va subtraktiv metodlar yordamida ishlangan ranglar jilosi tarkibiy 
komponentlarining bo‘linish usullariga aytiladi. Kompyuter grafikasida asosan 
RGB, HSB va CMYK rang modullari qo‘llaniladi. Rangli modullar uch o‘lchovli 
koordinatalar sistemasida joylashadi va ranglar fazosini tashkil qilib, Grossman 
qonunlariga binoan rangni uch o‘lchovli fazodagi nuqta sifatida ifodalashi 
mumkin. Grossmanning birinchi qonuni. Chiziqli bog‘liq bo‘lmagan har qanday 
rangni uchta tashkil etuvchi orqali bir qiymatli ifodalash mumkin. Chiziqli bog‘liq 
bo‘lmaslik — bu ixtiyoriy uch rangdan ikkitasini qo‘shish orqali uchinchisini hosil 
qilish imkoniyati mavjud emas. Grossmanning ikkinchi qonuni. Agar ranglar 
uzluksiz o‘zgarsa, ranglar aralashmasining nurlanishi ham uzluksiz o‘zgaradi. 
Hech qanday rang yo‘qki, unga yaqin bo‘lgan rangni tanlash imkoniyati mavjud 
bo‘lmasa. Grossmanning uchinchi qonuni. Ranglar aralashmasining nurlanishi 
ularning rangiga bog‘liq, biroq uning spektr tarkibiga bog‘liq emas.