O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Jizzax Politexnika Instituti “Umumiy fizika” kursidan

bundan tashqari kerak: distillangan yoki tuzsizlantirilgan suv




Q I S Q A CH A N A Z A R I YA

Agar idish ichidagi V₀ hajmga ega suyuqlikning temperaturasi ϑ, Δϑ ga o’zgarsa, qattiq jismda kuzatiladigandek, uning hajmi ΔV₀ ga o’zgaradi.

ΔV₀ =γ×V₀×Δϑ (I)

Suyuqliklarning hajmiy kengayish koeffisiyentini aniqlash

Amalda hajmiy kengayish koeffisiyenti γ suyuqlikning temperaturasiga ϑ bog’liq emas, ammo suyuqlikning turiga bog’liq. Umuman olganda suyuqliklar odatda, qattiq jismlarga nisbatan ko’proq kengayadi. Hajmiy kengayish koeffisiyenti dilatometr yordamida aniqlanishi mumkin. Dilatometr tor bo’g’izli shisha kolba bo’lib, uning ustki tomonidan, radiusi r ma’lum bo’lgan ochiq kapillyar mahkamlanadi. Kapillyardagi suyuqlikning sathi h , uning yon tomoniga chizib qo’yilgan milimetrli shkala bo’yicha aniqlanadi. Shisha kolba suvli vannada bir tekis qizdirilsa,

suyuqlikning hajmi kengayishi evaziga kapillyardagi suyuqlikning sathi ko’tariladi. Suyuqlik sathining o’zgarishi Δh hajmning o’zgarishiga mos keladi, ya’ni

ΔV = π×r²×Δh, (II)

bu yerda r = (1.5 ± 0.08) mm.

Ammo, bundan tashqari qizishda dilatometrni o’zining ham kengayishini hisobga olish kerak. Bunday kengayish suyuqlik sathining o’zgarishiga to’sqinlik qiladi. Shunday qilib, suyuqlik hajmining o’zgarishini quyidagidan aniqlash mumkin:

ΔV₀ =ΔV + ΔV_D , (III)

bu yerda ΔV_D dilatometr hajmining o’zgarishi bo’lib, u quyidagidan aniqlanadi:

ΔV_D = γ _D ×V₀× Δ ϑ, (IV)

bu yerda γ_D = 0.84×10^-4K^-1.

(I), (III), va (IV) formulalardan foydalanib, suyuqlikning hajmiy kengayish koefisiyentini aniqlash formulasini keltirib chiqarish mumkin:

γ = (1/V₀) ×(ΔV/Δϑ) +γ_D. (V)

Dilatometning V₀ hajmini ham aniqlash kerak bo’ladi. U quyidagicha aniqlanadi: oldin bo’sh quruq dilatometrning massasi m₁ o’lchanadi, shundan so’ng ochiq kapillyarning pastki belgisigacha suv bilan to’ldirilgan dilatometrning massasi m₂ o’lchanadi. Turli temperaturalar uchun suv zichliklari keltirilgan jadvaldan (jad.1 ga qarang) foydalangan holda, dilatometrning hajmi quyidagi formuladan topiladi:

V₀ = (m₂ - m₁)/ρ. (VI)

Jadval 1. Toza suv zichligining ρ temperaturaga bog’liq ϑ funksiyasi sifatida adabiyotlarda keltirilgan natijalar