O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax politexnika instituti «tasdiqlandi»

O‘lchash sohalari
Asosiy o’lchash sohalariga quyidagilar kiradi:
1. Geometrik kattaliklar - burchak, uzunlik, yuza, hajm va boshqalarni o’lchash;
2. Mexanik kattaliklar - mass a, kuch, mustahkamlik, cho‘zilish, bosim va boshqalarni o’lchash;
3. Moddalaming oqimi, hajmi, sathi va boshqalarni o’lchash;
4. Vaqt, chastotani o’lchash;
5. Elektr va magnit kattaliklari-tok kuchi, kuchlanish, quwat, elektr qarshiligi, magnit maydonini va boshqalarni o’lchash;
6. Radioelektron-signallami oichash;
7. Akustik kattaliklar - havo, gaz, suv va qattiq jismlarda, shovqin darajasi va boshqalarni o’lchash;
8. Optik kattaiiklar - materiallaming optik xususiyatlari (oqligi, tiniqligi, rangi, yaltiroqligi) ni o‘lchash;
9. Ionli nurlanishni va yader doimiyliklarini 0‘lchash, ionli nurlanishning dozimetrik ko‘rsatkichlari, ionli nurlanishning spectral ko‘rsatkichlari, radionuklidlarning faolligini o‘lchash 0‘lchanayotgan kattalikning sen qiymati quyidagi o‘lchash usuliari bilan aniqlanadi:
Bir karrali o‘lchash - bir marotaba bajarilgan o‘lchash. Masalan: vaqt, savdoda mahsulot massasi yoki hajmini o‘lchash. Ko‘p karrali o‘lchash-bir karrali o‘lchashning «p” barobar takrorlanishi.
Statik o‘lchash - o‘lchasb vaqti davomida kattalik o‘zgarmaydi deb qabul qilingan kattalikni o‘lchash. Masalan; me’yoriy haroratda uzunlik, yer yuzini va hokazolami o‘lchash. Dinamik o‘lchash-o‘lchamlari o‘zgaruvchan kattalikni o‘lchash, ya’ni o‘lchanayotgan kattalik vaqt davomida o‘zgarib turadi. Masalan: o‘zgaruvchan bosimni o‘lchash, haqiqatdan olganda barcha kattaiiklar vaqt ichida ozgina bo‘lsaham o‘zgarishlar ta’sirida boiadi. Agar judaham sezgir asboblar bilan kattalik o‘lchansa, farqni aniqlash mumkin. Shuning uchun statik va dinamik o‘lchashlarga shartli ajratiladi. Bevosita o‘lchash - olinayotgan kattalikning qiymati bevosita o'lchash yo‘li bilan olinadi. Masalan: chizig‘ich yordamida uzunlikni va tarozi yordamida massani o‘lchash. Bilvosita o‘lchash - izlanayotgan kattalik bilan funksional bog‘langan boshqa kattaliklami bevosita o‘lchash orqali aniqlash. Masalan: silindrdagi jismning hajmiy massasi - zichligi (mg/mm3)ni aniqlash bo‘lib, bunda jismning massasi va silindrning o‘lchamlarini o‘lchash kerak. Taqqoslash usuli-o‘lchov birligi taqqoslash usuli bo‘lib, ma’lum kattalikni o‘lchash uchun o‘lchov kattaligi mavjud. o‘lchanadigan kattalik o‘sha o‘lchov kattaligi bilan taqqoslanadi. Nolga keltirib o‘lchash - o‘lchanayotgan kattalik taqqoslash asbobini nolga keltirish bilan aniqlanadi.
Differensial usul - bu usul ayirmali usul deb aytiladi. Bunda oichanadigan kattalik maium kattalik o‘rtasidagi ayirma bilan aniqlanadi. Kontaktli o‘lchash usuli - asbobning sezgir elementi oichash obyektiga (jismga) tegizib o’lchash usuli. Masalan: diametr, uzunlik va haroratni o’lchash. Kontaktsiz o’lchash – o’lchash asbobining sezgir elementi obyektga tegizmasdan oichash. Masalan: masofani radiolakator bilan o’lchash O’lchash vositalari xususiyatlari bo‘yicha quyidagi turlarga bo’linadi: