O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi
Ba'zi tashuvchilarni migratsiya radiusi
Download 0.82 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Ba'zi tashuvchilarni migratsiya radiusi
Tashuvchi Migratsiya radiusi, m Eng kichik Eng yuqori Shira
100 1500 dan ko'proq Sikadkalar psilidlar 50 150-200
Kanalar 5 20 Nematodalar 1,5
5-10 Zamburug'lar 1,5 3
Ma‘lumki shiralaning so‘lagida bir qator vurus –ingibitrlar bo‘lib, ular shiralar tomonidan infeksiyani tanlab o‘tkazishni belgilaydi. So‘lakdan tashqari stiletlarning morfologiyasi ham shunday ro‘l o‘ynaydi. Skaner elektron mikroskop yordamida ba‘zi shiralar stiletining tuzilishida uning balandligida farqalanish aniqlanib virus zarralarining adsorbsiyalanish darajasini belgilaydi. Stilet bu viruslarning tashuvchi bilan tasirlashuvi spedsifikligi bilan farq qilmaydi va ko‘pgina xolatlarida bir virus bir necha xil tur shiralar tufayli o‘tilishi mumkin. Shiralar o‘simliklarning o‘tkazuvchi sistemasi va ksilema hujayralari sharbati bilan oziqlanadi. Shu sababli ushbu hujayralar joylashuvining chuqurligi va mehanik elementlar bilan himoyalanganlik darajasi muhim ahamiyatga ega Shiralar o‘zining stileti bilan epidermis devorini teshadi va hujayralar orasidan floemaning periferik qismiga yo‘naltiradi.Floema qobig‘i sellulozadan va pek tindan iborat bo‘lib deyarli qalin bo‘lganidan lignifiksirlanmasdan qolishi mumkin. M. avenae shiralari uchun viroforlikni oshirish uchun ortishi uchun 2 0
shiralarni inokulyatsiyaga nisbatan floema bilan uzoq muddat kontaktda bo‘lishi kerak. Viruslarning shiralar bilan yani virus stiletilarning o‘simlik to‘qimalari bilan tasirlashuvi mehanizmini o‘rganish davomida ma‘lum bo‘ldiki , patologik jarayonning rivojlanishi to‘qima ichiga so‘lak bezlarining kirishi bilan boshlanadi. Infitsirlanish yutug‘i vektorning donor va retseptor o‘simlikda ozuqalanshi muddati oshgani sari shiralar organizmga krib to‘planadigan virus zarrlari ko‘payadi. Infeksiyani o‘tkazuvchinlik hususiyati ham uzoq vaqt saqlandi.Masalan Arpa sariq pakanaligi virusi bilan kasallangan o‘simliklar bilan oziqlangan shiralarda maksimal virus o‘tkazuvchanlik xususiyati 12 soat kuzatilishi munkin. Infeksion jarayonning rivojlanishi ko‘pgina kasallangan o‘simliknning birinchi inokulimidagi miqdoriga ko‘ra aniqlanadi. R.padi ning 3ta kloni va M.anenae ning 2ta kloni bilan o‘tkazilgan qator testlarda 11kun davomida arpanng sariq pakanaligi virusini ASPV o‘tish va uni vaqtinchalik orttirish parameterlari o‘rganilgan. Bundan aniqlandiki , agar oziqlanish kasal o‘simlikda 5 kundn ortiq davom etsa viraforlik va virus titri pasayadi. Biroq arpada 11 kunni tashkil etadi.Viruslar bir turga mansub shiraar tufayi o‘tishi mumkin , biroq patologik jarayonni rivojlanishi bunday haatda sekin kechishi mumkin , jumladan inkubatsion davr 3-5 kunga uzayishi kasallik alomatlari esa nisbatan kuchsiz namoyon bo‘lishi mumkin . Yuqumlilik yuklanishi oshgani sari (3-6) marta simptomlar intensivligi ham korelyatsion bog‘liqlikda o‘sib borgan.Biroq infeksiyaning tarqalish tezligi behissob darajada o‘zgargan . Boshlang‘ich yuqumlilik davri 10-30 turli o‘simlikdan iborat bo‘lganda ushbu ko‘rsatkichlarda jiddiy farqlanishlar kuzatilgan.Vektor sonini keyinchalik 50-60gacha shiralar o‘simlik soniga ortganda infeksion jarayonning rivojlanishiga tasir ko‘rsatmagan. Malumki qo‘zgatuvchilar konsentratsiyasi turli o‘simliklarning har xil to‘qima organlarida, va hatto bir o‘simlikning o‘zida ham o‘zgarib turishi mumkin. Bundan tashqari, o‘simlikning to‘qimasida qo‘zgatuvchiarning titri qanchalik yuqori bo‘lsa tashuvchilar unda shunchalik intensiv oziqlanadi. Virus konsentratsiyasi o‘zgarsa, oziqlanish davomiyligi ham o‘zgaradi [9].
2 1
Shuningdek , virusning donor o‘simik to‘qimalaridagi miqdori uni tashuvchi tomonidan boshqa o‘simiklarga o‘tishi uchun yagona omil emas , ya‘ni bunda harorat , namlik , o‘stirish sharoitlari va boshqa omillar ham muhim ahamiyatga ega. Jumadan, R.padi va M.avenae o‘simliklarida har xil haroratda RMV virusining o‘tishida turlicha samaradorlik kuzatigan. Harorat ko‘tarilganida infeksiyani o‘tishi hujayra memransi orqali tezlashadi .Masalan , 15C haroratda va namlik 70-85 % ni tashkil etganda ( virusning hujayraga kirishi va tarqalish davrida ) virusning o‘tish darajasi 6-11.5 %ni , harortni 30 gradusga ko‘tarilganda, shuningdek 15-30.5% tashkil etgan .Haroratning virusni o‘tishi samaradorigiga ta‘siri aniq shtam –vektor kombinatsiyalari uchun ko‘pincha spetsifik bo‘lishi aniqlangan. Vektor spetsifiklikni aniqlovchi asosiy omil tashuvchilar bezlarida ishlab chiqariladigan so‘lak
ajralmalarining kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Qo‘zqatuvchilarning tarqaishiga hos hususiyatlarni 5 turdagi shiralar misolida kuzatilganda virusni o‘tishiga hos harakterli ekskulyuziv mexanizmning farqlanishi aniqlangan. MAV ilzolyatlarida aniqlanishicha , MAV – virionlar bazal plazmaemmaga hujayra sitoplazmasi qo‘shimcha so‘lak bezlari vezikulalarida adsorbsiyalanishi va apikal plazmalemma orqali so‘ak kanallari va oqimlariga kirishi mumkin. Boshqa tomondan , RPV- virionlar , shuningdek bazal plastinkada ham aniqlanadi.Biroq , ular tashuvchining so‘ak bezlari retseptorlari bian bog‘lanish hususiyatiga ega emas. Samarali vektorlarda qo‘zgatuvchilar odatda gemolimfaga tez kiradi va tana boshlig‘ida aylanib , u yerda qoladi.Ba‘zan infeksiya ( o‘simlik to‘qimasida ) yuqori konsentratsiyada to‘panganda yoki kasallangan donorda davomiy oziqlanish davrida) bir zumda so‘lak bezlariga kirishi natijada o‘tish samaradorligi hatto samarasiz tashuvchilarda ham ortishi mumkin .R.padi shiralarining viroidar turlari ulturastrukturalarni tatqiqotlarida ( ASPV bilan kasallangan arpa o‘simliklarida oziqlanadigan shiralar) aniqlanishiga , virus zarralari shiraarni ichak bo‘shlig‘i naysimon vezikulalarida , orqa ichak epiteliysida , hujayra sitoplazmasi retseptosomalarida va qo‘shimcha so‘ak bezlarida aniqlangan. Virus zarralarining orqa ichagining apikal
2 2
membranasida adrosbsiyalanishi va qo‘shimcha so‘lak bezlari bazal bemranasida aniqlanishi ko‘rasatadiki , virus zarralari ushbu hujayralarga retseptorlar vositasida endositoz yo‘li bilan kiradi. Inokulyatsiyadan 2 kun o‘tganidan so‘ng suli floemasida hujayra sitoplazmasida , 4-5 kundan so‘ng yadroda va boshqa struktura elementlarida ASPV oqsil qobig‘i aniqangan. Ma‘lumki oqsil eskspressiyasi virus RNK sitoplazmatik risbosomlarida sodir bo‘ladi, yadrolarida esa oqsil qobig‘i infeksion jarayonning ohirgi bosqicharida paydo bo‘ladi. Shunday qilib qo‘zg‘atuvchilar transportini kompeks mex.anizmlar boshqaradi, bunda virusning qo‘zg‘atuvchilar so‘lak bezlari bilan o‘zaro tasirlashuvi muhim ahamiyatga ega. Infeksiyaning tarqalishi faolligi shuningdek, vektor turiga, uning yoshiga hos bosqichi o‘simlik turi va oziqash joyi, vektorlar hususiyati tabiiy dushmanlarning mavjud bo‘lishi va virus –vektor o‘zaro munosabatlarining turiga bog‘liq. Dala sharoitlarida shiralarning viruslarni tashish samaradorligi 10-50% gacha bo‘ishi mumkin. Aynan shuning uchun birlamchi kasalik o‘choqlarining hosil bo‘lishi shuningdek, epifitotiylarning kelib chiqishi ahamiyatli darajada tashuvchilarning biologiya hususiyatlari ( migratsiya vaqti , miqdori , dinamikasi, infeksiya rezervatorlari va donor o‘simliklarning mavjud bo‘lishi ) va qo‘zg‘atuvchilar bilan o‘zaro munosabatining harakteriga bog‘liq.Infeksiyaning birlamchi o‘choqdan tarqalishida tashuvchilarning migratsiya shaklari muhim ro‘l o‘ynaydi.Shu bilan birga aniqlandiki, kasal o‘simlik bilan oziqlanganida faqat ma‘um tur shiralar viraforlik hususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan kasalangan o‘simikda ko‘p sonli qanotsiz bosqichdagi migratsiyalanuvchi shiralar oziqlanishi natijasida o‘simliklar kuchsizlanadi, bunda virus titri ham past bo‘ishi mumkin, shu bian birga ushbu o‘simlikardan shiralarning juda kam miqdori infitsiranadi. Viraforlik hususiyati yoshga bog‘liq holda baholanganda ma‘lum bo‘ladiki shiralar yetuk shiralarga nisbatan latent davri qisqa bo‘ladi [9]. Download 0.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|