O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi
Fitoviruslar bilan kasallangan o`simliklardagi alomatlariga qarab
Download 0.82 Mb. Pdf ko'rish
|
|
2.1 Fitoviruslar bilan kasallangan o`simliklardagi alomatlariga qarab
diagnostika qilish O‘zbekistonda tarqalgan virus kasalliklari va ularning simptomlari va boshqa xususiyatlari haqida kuzatuv olib borilganda asosiy e`tibor o‘simlikning tashqi ko‘rinishiga, barglariga, bo‘g‘im oraliqlariga, barg tomirlariga, rangiga, umumiy rivojiga e`tibor beriladi. Virus kasalliklari o‘simlikning o‘sish nuqtasida yaqqol ko‘ringani uchun avvalo o‘simlikning o‘sish nuqtasida kuzatiladi. Simptomlarining asosiylari quyidagicha bo‘ladi: mozaika guruhiga mansub simptomlar, ipsimonlanish, burishish (ajinlashish), jingalaklashish, qirquloqqa o‘xshashlik, bargidagi chiziqli mozika, barg, tomir, poya, meva nekrozlari, o‘simlikning yoki uning barglarining shoxlanishi, rangining yo‘qolishi, sarg‘ayishi, shaklini o‘zgartirishi, o‘sishdan qolishi, gullarning badburishlanishi, gul qismlari rivojlanmasligi, gultojbarglarining yashil tusga kirishi, gul o‘rniga shoxlab ketishi,reduksiyalangan barg paydo bo‘lishi,to`pgul markazida haqiqiy barg paydo bo‘lishi. 2 9
O`zbekistonda tarqalgan virus kasalliklari, ularning simtomplari va ba`zi xususiyatlarinni o`simliklar misolida ko`rib chiqamiz [1].
1.G‘o‘za virus kasalliklari g‘o‘zaning ingichka va o‘rta tolali navlarida tarqalgandir. Ular dunyo bo‘yicha 18 dan ortiq b‘lib, ulardan eng asosiylari: ,,g‘o‘zaning jingalak barglilik‖ (курчавоть листьев) kasalligida g‘o‘za bargaining asosiy tomirining rivojlanmay qolishi sababli barglar jingalaklashadi va ba`zan mozaika alomatlari (chiporlanish) kuzatiladi. Barglar soni ham kasal o‘simliklarda kamroq, barglarda hol-hol dog‘lar paydo bo‘ladi, barg qavariq shaklga kiradi.Ba`zan bargda oqish, to‘q-yashil mozaika kuzatiladi, barg plastinkasi dag‘allashadi, bo‘g‘inlar orasi qisqaradi, barg yuqoriga qarab buraladi.
―O‘simlik o‘sish nuqtalarini dastalashishi‖ (пучковидная верхушка) virus kaslligida o‘simlikning o‘sish nuqtasidagi barglar, gullar orasi qisqaradi, tomirlari yo‘g‘onlashadi, o‘simlikning uchida shohlar dastalashadi.
G‘o‘zada yana , ―tomirlararo sariq mozaika‖, ―xol-xol (chipor) barglilik‖ (крапчатость), ―psilloz‖ (barg va poyaning jigarrang tusga kirishi), ―barglarning maydalashishi‖ (измелченностьлистьев), ―antosiannoz‖, ―tomirlararo mozaika‖, ―bo‘g‘inlar orasining qisqarishi‖ (укорочение междоузлий) kabi kasalliklar mavjud [7].
2. Kartoshkaning virus kasalliklari ham juda keng tarqalgan bo‘lib, dunyo bo‘yicha 20 dan ortiq virus kasalliklari topilgan. Ularning 10 tasi MDH davlatlarida va 4 tasi (X, Y, A, K) O‘zbekistonda uchraydi. Virus bilan kasallangan o‘simlik bargining tomirlari och tusga kiradi, bargida ,,xol-xollik‖ yoki ajinlar paydo bo‘ladi. ,,A‖ virus bilan kasallangan kartoshka bargida katta-katta dog‘li mozaika hosil bo‘ladi, keyinchalik barg to‘lqinsimon egilib jingalak bo‘ladi. Virusning virulent shtammlari keskin mozaika hosil qiladi. Agarda kartoshkaning ―A‖ virusi ―X‖ virusi bilan birga uchrasa kartoshka bargida burmalar, g‘ijimlar paydo bo‘lib, barg buraladi, tomirlararo shishlar paydo bo‘ladi,barglar mo‘rtlashib, oson sinadi. Kartoshka ―K‖ virusi bilan kasallangan bo‘lsa o‘simlikning yuqori yarusidagi yosh barglarda kuchsiz dog‘lar paydo bo‘ladi. Kartoshka ―Y‘‘ virusi bilan kasallansa yaqqol ko‘zga tashlanadigan aniq simtomlar ko‘zga tashlanmasligi
3 0
mumkin. Agarda ―Y‖ virusi boshqa viruslar bilan birgalikda uchrasa mozaika, yo‘l-yo‘l shtrixlardan iborat (―strik‘‘) mozaika hosil bo‘ladi.Ba`zan boshqa kartoshka viruslari bilan birgalikda uchraganda o‘simlikda pakanalik (карликовость) alomatlari kuzatiladi (Эргашев И.Т., 2005).
3.Butgulli o‘simliklarda (sholg‘om, rediska, turp, karam, raps) ,,sholg‘om mozaikasi virusi‘‘, redis mozaikasi virusi‘‘, ,,gulkaram mozaikasi virusi‘‘ kabilar uchraydi. Kasal o‘simliklarda aniq mozaika, bargning bujmayishi va rivojlanishdan to‘xtashi kuzatiladi.
4.Dukkakli o‘simliklarda 6 xil virus kasalligi uchraydi. Ulardan no‘xat mozaikasi virusi‘‘ bilan kasallangan no‘xatda barg tomirlarining oqarishi va mozaika hosil bo‘ladi. No‘xatda yana boshqa simtomga ega kasallik ,,no‘xatning yuqori yaruslarining sarg‘ayishi‘‘ kasalligi uchraydi, yuqori yarus bargalarida kuchli xloroz (barg rangini yo‘qolishi) kuzatiladi, barg mo‘rt bo‘lib qoladi. Mosh o‘simligida esa ,,mosh mozaikasi virusi‘‘ uchraydi, barg tomirlari oqaradi va barg pastki tomonga qarab buraladi, shishlar hosil bo‘ladi, barg plastinkasi shakli o‘zgaradi, o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi, urug‘i maydalashib ketadi. Bu virus loviya o‘simligini kasallantiradi.
Moshda yana ,,moshning sariq mozaikasi virusi‘‘ uchraydi. Kasallangan o‘simlik bargida dog‘lar jadallik bilan ko‘payadi, o‘simlik o‘sishdan orqada qoladi. Bu kasallik loviya, soya va boshqa dukkakli o‘simliklarda ham uchraydi.
5. Qovun va bodring o‘simliklarida bodring mozaikasi‘‘ uchraydi. Ikkala o‘simlikda ham mozaika simtomplari kuzatiladi. Bu virus qovoqsimonlar, murakkab gulli o‘simliklar va dukkaklilarda uchraydi.
6. Beda o‘simligida ,,beda mozaikasi virusi‘‘ uchraydi, kasallangan o‘simlik bargida doira shakldagi dog‘lar hamda mozaikali barglarning jingalaklanishi kuzatiladi.
7. Jo‘xorini ―jo‘xori pakana mozaikasi virusi‖ kasallantiradi. Barglarida chiziq–chiziq shaklli mozaika kuzatiladi, o‘simlik o‘sishdan qoladi, jo‘xori so‘talarida don miqdori juda kamayib ketadi, 20-30% gina qoladi. Ayniqsa o‘simlikning virus bilan juda erta kasallanish natijasida virusning zarari juda katta
3 1
bo‘ladi, jo‘xori doni maydalashadi, olingan urug‘ning unuvchanligi juda pasayib ketadi (Власов Ю.И., 1992; Семенкова И.Г., 2003).
Download 0.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|