O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti fizika – matematika fakultetі «fizika va astronomiya o’qitish metodikasi»

O'ZGARUVCHAN TOKNING GENERATORI VA DVIGATELI

O’garuvchan tokning generatori deb o'zgaruvchan harakatning mexanik energiyasini o’zgaruvchan tokning elektr energiyasiga aylantiradigan qurilmani aytadi.

O’zgaruvchan tokning generatori qozg’almaydigan qismidan — statordan (yakor) (14-rasmdagi А) va harakatli qismidan — rotordan (induktor) (14-rasmdagi В) iborat. Statorning ichki yuzidagi o'qli chuqurda (pazalarga) o’tkazgichlar joylashtiriladi (o’zgaruvchan tokning obmotkasi). Generatorli statori joylangan maxsus yupqa (qalinligi 0,35mm-gacha) po’latdan yasaladi, ular lak plenkasi bilan yoki qog’oz bilan izolyatsiyalangan. Statorning po’lat qismlari mashinaning staninasiga bekitiladi. Rotor statorning ichiga joylashtiriladi. Maxsus maqsadlar uchun turlicha konstruksiyali rotorlar qo’llaniladi. Zo’r tezlik bilan aylanadigan turbogeneratorlardagi rotor oqimi fazalariga doimiy tokning kuchaytirgich o’rami joylashtirilgan(14-rasmdagi 1, 2, 3) aytarlicha massivli po’lat silindr bo’lib hisoblanadi. Asta yuradigan mashinalarda (gidrogeneratorlarda) rotor yulduzsimon bo’lib keladi, uning sirtqi yuzida piyarliligi doimiy tok bilan kuchaytiradigan elektromagnitlar bekitiladi. Quvvatni kam generatorlardan keyin ham o’zgaruvchi tokning o’rami rotorga, demak kuchaytgichning o'rami — statorga joylashtiriladigan konstruksiyalar qo’llaniladi.

14-rasm.Uch obmotkali generator:

А — stator ; B — rotor ; 1, 2, 3—obmotkalar.
O’zgaruvchan tok generatorining rotori dvigatel bilan (bug’ trubinasi bilan gidrotrubina bilan yana boshqalar bilan ) aylantiriladi.

Rotorning o’ramlari doimiy tokning generatori (kuchaytgich deb ataladigan) doimiy tok bilan, odatda u generatorga umumiy valga joylashtiriladi, demak ba’zida o’zgaruvchan tokning shu generatorining o’zidan oziqlanadigan to’g’irlagich nay bilan oziqlanadi.

Elektr energiyasini yetkazish va tarqatish uchun o’zgaruvchan tokning foydalanishning ortiqchaligi o’zgaruvchan tok kuchlanishini transformatsiyalashga qulaylilik bilan bo’g’liq ekanligini ko’rsatish kerak. Doimiy tokning mashinalari bilan solishtirganda quvvati shunday o’zgaruvchi tokning generatorlari dvigatellari ekspluatsiyada ishonshli, gabariti kam va arzon. Shuningdek, o’zgaruvchan tokni tuzatishga, shundan keyin maxsus qurilmalarning (invertorlar) yordami bilan chastotasi boshqa o’zgaruvchan tokga akslantirishga bo’ladiganligi ham muhim.

Ishlash qoidasiga ko’ra o’zgaruvchan tokning generatori va dvigitellari sinxronli va asixronli bo’lib bo’linadi. Sinxronli mashinalarda magnit manbayi doimiy tok bilan kelib chiqadi, demak rotor o’zgaruvchan tokning chastotasi bilan asinxronli aylanadi. Aksincha, asinxronli mashinalarda umumiy holatda rotorning aylanish chastotasi stator o’ramidagi tok chastotasi bilan tog’ri kelmaydi. Asixronli mashinalarning yutug’i ularning konstruksiyasining osonligi va ichidagi yuqori ishonshliligi, lekin zo’r haydovchi moment yoki katta to’siqlarda aylanish sonini past tartibga solish kerak bo’lgan holatlarda ularni foydalanish qiyin (shuningdek, mumkin emas). Sinxronli va asinxronli mashinalarning qaytarish xossasi bor, demak ular generator rejimida ham, dvigatel rejimida ham ish qila oladi. Quvvat boricha har xil: quvvatning hissalaridan 500 MVt-ga cha o’zgaruvchan tok generatorlari chiqariladi. Quvvatli generatorlarning FIK 100%-gacha taxminan.