O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-pedagogika instituti

Metrologiya  –  o‘lchashlar,  uni  ta’minlash  usullari  va  vositalari  hamda  talab 

etilgan aniqlikka erishish yo‘llari haqidagi fan.  Metrologiyaning asosini o‘lchashning 

umumiy  masalalari,  fizik  kattaliklar  birligi  va  ularning  tizimlari  haqidagi 

ma’lumotlar,  o‘lchashning  usul  va  vositalari,  o‘lchash  natijasining  to‘g‘riligini 

aniqlash usullari va hokazolar hosil qiladi. O‘lchashga doir fizik kattaliklar mexanik, 

elektr, issiqlik, optik, akustik bo‘lishi mumkin. Bu kattaliklarning bir turi texnologik 

jarayon  rivojlanishining  bevosita  ko‘rsatkichi  bo‘lsa,  boshqalari  shu  jarayon  bilan 

funksional bog‘langan bo‘ladi. 

Fizik hodisalarni o‘rganish va ulardan amalda foydalanish turli fizik kattaliklarni 

o‘lchash,  ya’ni  ma’lumot  olish  bilan  bog‘liq.  Ma’lumot  qancha  to‘la  va  xolisona 

bo‘lsa, fizik  xodisalarning  tub  ma’nosini  tushunish shunchalik chuqur bo‘ladi. Fizik 

kattalikning  muayyan  qiymati  texnologik  jarayonning  rivojlanishi  hakidagi 

ma’lumotning muhim qismidir. Turli usul va asboblar orqali ifodalangan texnologik 

jarayonning  holati  haqidagi  axborotlarni  ma’lumot,  ya’ni  informatsiya  deb  bilamiz. 

Informatsiyalar, asosan, o‘lchash asboblari va qurilmalari yordamida olinadi. 

Fizik ob’yektning sifat jihatdan umumiy, lekin miqdor jihatdan har bir ob’yekt 

uchun alohida xususiyati fizik kattalik deb ataladi. Shunday qilib, har bir fizik kattalik 

aynan  shu  kattalikning  sonli  qiymati  birligiga  ko‘paytmasidan  iborat  bo‘lgan 

individual qiymati bilan ifodalanadi. 

Bir-biriga  muayyan  erksizlik  bilan  bog‘langan  kattaliklar  yig‘indisi  fizik 

kattaliklar  tizimi  deyiladi.  Fizik  kattaliklar  tizimi  asosiy,  qo‘shimcha  va  hosila 

kattaliklardan  iborat.  Tizimga  kirgan  va  boshqa  tizimlarga  nisbatan  shartli  ravishda 

erkin hisoblangan fizik kattalik asosiy fizik kattalik deb ataladi. 

Xalqaro  birliklar  tizimi  –  SI  (Sistem  International  -  SI)  fan  va  texnikaning 

barcha  sohalari  uchun  fizik  kattaliklarning  universal  tizimi  bo‘lib,  1960  yilning 

oktyabr oyida «O‘lchov va tarozilar» XI Bosh konferensiyasida qabul qilingan. 

SI  ning  joriy  etilishi  shu  tizimda  nazarda  tutilgan  va  uning  tarkibiga 

kirmaydigan  (ammo  hozir  o‘lchov  birliklari  sifatida  qo‘llanilayotgan)  birliklarning 

ilmiy-tadqiqot  natijalarini  hisoblashda,  ishlab  chiqarish  vositalari  va  asbob 

uskunalarini  loyihalashda,  qurilish  hamda  qurilgan  ob’yektlardan  foydalanishda, 

shuningdek  o‘quv-ta’lim  ishlarida  ko‘p  qiyinchiliklar  tug‘dirayotgan  o‘lchov 

---

 

7 

birliklaridagi  turli  xillikka  barham  beradi.  SI  ning  hozirgi  qo‘llanilayotgan  ayrim 

o‘lchov  tizimlariga  nisbatan  muhim  afzalligi  shundaki,  u  –  universal;  o‘lchov 

birliklarini birxillashtirgan; asosiy, qo‘shimcha va o‘z hosilaviy birliklarini amaliyot 

uchun  qulay  o‘lchamlarga  mujassamlashtirgan;  kogerent,  ya’ni  hosilaviy  birliklar 

o‘lchamlarini  aniqlovchi  fizik  tenglamalardagi  mutanosiblik  koeffitsientlarini 

tugatgan  tizimdir.  Uning  tatbiqi  bilan  hisoblash  tenglamalarining  yozilishi  ancha 

soddalashdi. 

Xalqaro birliklar tizimi (SI) da yettita asosiy va ikkita qo‘shimcha kattalik qabul 

qilingan. Shuningdek, ular asosida ko‘pgina hosilaviy kattaliklar va ularning birliklari 

ham tasdiqlangan. 1.1-jadvalda Xalqaro birliklar tizimi (SI) da ifodalangan asosiy va 

qo‘shimcha  hamda  o‘quv  jarayonida  tez-tez  uchrab  turadigan  muhim  hosilaviy 

kattaliklarning o‘lchov birliklari, belgilari keltirilgan. 

1.1- jadval.