O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti «Himoyaga ruxsat etildi»
-bob. SHartnomaga qo‘yiladigan talablarning o‘ziga xos jihatlari
Download 397.45 Kb. Pdf ko'rish
|
fuqarolik huquqida shartnomalarga qoyiladigan umumiy talablar
- Bu sahifa navigatsiya:
- SHartnomalarga qo‘yiladigan talablardan biri u huquqiy xulq atvor va umuminsoniy qadriyatlarga mos xolda tuzilishidir.
- 3.2.SHartnoma tuzuvchilarning shartnoma tuzish layoqati tushunchasi.
|
3-bob. SHartnomaga qo‘yiladigan talablarning o‘ziga xos jihatlari. 3.1.SHartnomaga qo‘yiladigan talablar tushunchasi. SHartnoma taraflar uchun o‘ziga xos xususiy qonun sifatida taraflar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratiladi. Albatta, bunday munosabatlar kishilar o‘rtasida vujudga kelishi sababli ijtimoiy munosabat hisoblanadi. Ushbu ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy vosita bo‘lgan shartlari huquq normalariga aniqrog‘i, fuqarolik-huquqiy normalarga asoslangani sababli ham shartnomaviy munosabatlar fuqarolik huquqiy munosabatlar hisoblanadi. Binobarin, shartnomaviy munosabatlar o‘z mohiyatiga ko‘ra, fuqarolik- huquqiy ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. SHartnomalarga qo‘yiladigan talablar, albatta uning haqiqiy sanalishi, muayyan taraflarga huquq va majburiyatlarni belgilashi, ma’lum bir ohibatlarni keltirib chikarishi bilan bog‘liq bo‘lib, unga nisbatan bitimlarning haqiqiy sanalishi shartlari bilan birga o‘ziga xos talablari ham bor. I.B.Zokirovning ta’kidlashicha, bitimlarning haqiqiy sanalashi uchun quyidagi shartlarga javob berishi: birinchidan, bitimlarning mazmuni qonunga va qonun asosida chiqarilgan aktlarga, umuminsoniy qoidalarga muvofiq bo‘lishi; ikkinchidan, bitimlarni tuzuvchi shaxslar muomala layoqatiga ega bo‘lishlari; uchinchidan, bitimlar ko‘rinish uchungina tuzilmay, balki chindan ham yuridik oqibat tug‘dirish maqsadida tuzilgan bo‘lishi; to‘rtinchidan, notarial guvohlantirishi yoki davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan bitimlar haqiqiy sanalmasligi xavfi ostida qonun bilan talab qilingan shaklda rasmiylashtirilishi kerak 1 . Lekin shartnomalar bitimlardan farqli ravishda, u faqatgina taraflarning harakati emas, kelishuvi natijasida yuzaga kelishi munosabati bilan haqiqiy sanalishi
1 Зокиров И.Б. Фуқаролик ҳуқуқи. –Т.: ТДЮИ. 2006. -Б.108. 48
uchun quyidagi shartlar muhim xisoblanadi. 1. SHartnomalarning mazmuni amaldagi Fuqarolik kodeksi, «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning shartnomaviy huquqiy bazasi to‘g‘risida»gi qonun va boshka qonun hujjatlari, shuningdek xalqaro qonun hujjatlari talablariga mos holda tuzilishi kerak; 2. SHartnoma huquqiy xulq-atvor qoidalari va umuminsoniy qoidalarga muvofiq bo‘lishi; Z. SHartnoma munosabatlariga kirishuvchi taraflar(sub’ektlar) shartnoma tuzish vakolatiga ega bo‘lishi kerak; 4. Qonun talab qilgan shaklda rasmiylashtirilgan bo‘lishi kerak; 5. SHartnoma tuzayotgan shaxs erki-irodasi ichki va tashqi tazyiqdan holi bo‘lishi kerak; 6. CHindan qam yuridik oqibat tug‘dirish maqsadida tuzilgan bo‘lishi kerak; YUqoridagilarga qo‘shimcha ravishda ayrim hollarda xo‘jalik shartnomalarida yuridik hizmat sub’ektlarining imzosi bo‘lishi ham talab etiladi. FKning 1-moddasida qonun xujjatlariga zid bo‘lmagan har qanday shartnoma shartlarini aniqlashda erkinlik huquqi belgilangan. Lekin bu erkinlik qonun hujjatlarida belgilangan doiradagina amalga oshirilishi mumkin. Agar qonun hujjatlariga zid ravishda tuziladigan bo‘lsa, u holda bu shartnoma o‘z- o‘zidan haqiqiy emas deb topiladi. Bu erda qonun hujjatlari deganda O‘zbekiston Respublikasi parlamenti tomonidan ratifikatsiya qilingan xalqaro shartiomalar, bitimlar va boshqa normativ hujjatlar (Masalan, 1980 yil 11 aprelda Venada tuzilgan 1996 yil 30 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Parlamenti tamonidan ratifikaiiya kilingan Birlashgan Millatlar Tashkilotining tovarlarning xalqaro oldi- sotdi shartnomalari to‘g‘risidagi Konvensiyasi), mamlakatimiz hududida amal qiluvchi qonun va qonun osti aktlari nazarda tutilmokda. Bundan tashqari, fuqarolik huquqining manbalari bo‘lgan boshqa normativ hujjatlar ham «qonun» atamasi tarkibiga kirib ketadi. Aynan tuzilayotgan shartnoma mazmuni qonun talab qilgan doirada qabul qilinishi lozim.
49
Agar taraflar kirishayotgan shartnomaviy munosabatlar mazmuni qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan bo‘lsa u holda qonun yoxud huquq analogiyasi qo‘llaniladi yoki ish muomala odati normalari qo‘llanilgan holda shartnoma tuzish talab etiladi, Masalan, tolling, konsignatsiya, notijorat hamkorlik shartnomalariga nisbatan analogiya qo‘llanilmaydi.
munosabatlarni tartibga solib, rivojlantirib va qo‘riqlab turuvchi vosita shuningdek, u jamiyatda kishilarning xulqi, yurish-turishlari, hayotiy faoliyatlarining mahsuli hamdir. Jamiyatda kishilarning xulqi turli xil shakllarda bo‘lib, uning ifodalanishi, samaradorligi, motiv va maqsadi, oqibatlariga qarab turlarga ajratish mumkin. SHu bilan birga xulqning barcha ko‘rinishlari ma’lum bir manfaatlarni belgilaydi. SHu sabab ham xulq-atvor, axloq huquqiy baholashning ob’ekti bo‘lib yuzaga keladi. Huquq kishi xulqini turlicha baholaydi. Huquqshunoslikda huquq normalari bilan tartibga solinadigan huquqiy ta’sir doirasidagi xulq muhim ahamiyatga ega. SHu sabab ham huquqiy tartibga solishda, albatta, shu munosabatga kirishuvchi sub’ektning xulqi e’tiborga olinadi. Huquqiy xulq-atvor huquq normalariga mos keladigan yuridik oqibat keltirib chiqaradigan ijtimoiy foydali ahamiyatga ega bo‘lgan ongli huquqiy xulq bo‘lib, u albatta, davlat tomonidan ijobiy bahoga sazovor bo‘lishi zarur. Huquqiy xulqning mohiyatini yuridik majburiyatlarni bajarish, huquqka amal qilish va bajarish tashkil etadi. Huquq nuqtai nazaridan huquqiy xulq huquqiy va unga zid bo‘lishi mumkin. Amaldagi qonun hujjatlari va huquqiy amaliyot o‘z-o‘zidan huquqqa mos keladigan xulqning tarafdori bo‘lib, huquqqa zid xulqqa tabiiyki salbiy munosabatda bo‘ladi hamda uni ta’qib qiladi. N.Saburov huquqiy xulqni faol, odatdagi va sust huquqiy xulq-atvorga bo‘ladi 1 . Mazkur olimning fikridan kelib chiqadigan bo‘lsak, shartnomaviy munosabatga kirishish istagida bo‘lgan shaxslarning xulq atvori odatdagi xulq-atvor deb nomlanuvchi turiga mos keladi.
1 Давлат ва ҳуқуқ назарияси. –Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси. 2000. -Б. 346. 50
Ushbu odatdagi huquqiy xulq-atvor kishilarning kundalik hayotidagi huquq normalariga mos keladigan xulqi bo‘lib, bu xulq doirasida fuqaro shaxsning huquqiy majburiyatlarinigina bajaradigan, u yoki bu ko‘rinishdagi yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan harakatlarni amalga oshiradilar. Huquqiy xulq-atvor faqatgina jismoniy shaxslarga tegishli emas, umumiy olib qaraganimizda huquqiy xulq atvor barcha sub’ektlarga ham daxldor. Shaxs shartnomaviy munosabatga kirishgan paytda, albatta, uning huquqiy xulq-atvori ham e’tiborga olinadi. Agar sharnoma tuzuvchi yuridik oqibat keltirib chikaradigan ijtimoiy foydali axamiyatga ega bo‘lgan shartnomalar tuzmasa, u o‘z- o‘zidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin. SHu sabab ham ushbu kriteriy shartnomaga ko‘yiladigan talab sifatida maydonga chiqqan. Shartnoma o‘z-o‘zidan umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishi kerak. Jamiyat, davlatning maqsadlari negizini inson, uning hayotini yaxshilashga qaratilgan kirishuvchi munosabatlarni huquqiy negizini ta’minlash va davlat tomonidan kafolatlash tashkil etadi. SHu sabab jamiyat va davlat shaxsning manfaatlarini hamisha e’tiborga oladi, uni himoyalaydi. Aynan mazkur himoya funksiyasi yuzaga kelayotgan muiosabatlarni umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishini nazorat qilishni talab etadi. Umuminsoniy qadriyatlar mahalliy va xalqaro normalarga mos keladi, undan kelib chiqib belgilanadi. SHu sabab ham shartnoma tuzuvchi yo shartnomaviy munosabatlarga kirishuvchi shaxslar avvalo insoniy qadriyatlarga mos keladigan shartlarni o‘z shartnomalariga singdirishlari shart.
Shartnoma tuzuvchilar shartnoma tuzish layoqatiga ega bo‘lishlari lozim. Shartnoma tuzish layoqati turli sub’ektlarda turlicha kuzatiladi. Masalan, fuqarolarda huquq va muomala layoqati bilan bog‘liq bo‘lsa, yuridik shaxslarda maxsus va universal huquq layoqati bilan bog‘liq. Shartnoma tuzish layoqati uning oqibatini anglash layoqatidan iborat. Bu layoqatga fuqarolar 18 yoshdan, yuridik shaxslar esa sub’ekt sifatida davlat tamonidan e’tirof etilgandan so‘nggina ega bo‘ladilar.
51
Fuqarolarning shartnoma tuzish layoqati o‘rganilganda, ularning muomala layoqatiga egalik holatiga e’tibor beriladi. Fuqarolik qonunchiligimiz bo‘yicha fuqaro 18 yoshga to‘lsa va aqli raso bo‘lsa u to‘lik muomala layoqatiga ega bo‘ladi. 18 yoshga to‘lmagan fuqaro voyaga etmagan deb topiladi va u to‘liq muomalaga layoqatsiz yoki qisman muomalaga layoqatli deb topiladi. Voyaga etmagan fuqaro bilan voyaga etgan fuqaro o‘rtasidagi farq biologik-jismoniy, yuridik, psixologik mezonlar bilan belgilanadi. Muomala layoqatiga ega bo‘lish, bu turli xil yuridik harakatlarni shaxsan amalga oshirish qobiliyatiga ega bo‘lish: shartnomalar tuzish, ishonchnomalar berish shuningdek, keltirilgan mulkiy zararlar, shartnoma va boshka majburiyatlar yuzasidan javobgar bo‘lish demakdir. S.Vagatsumaning fikricha, muomala layoqati bu - mustaqil va to‘la ravishda bitimlarni tuzish layoqatidir. Ushbu holatdan kelib chiqadigan bo‘lsak, shartnoma tuzish layoqati bu muomala layoqatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Fuqarolarning muomala layoqatining darajasiga qarab, qonun hujjatlari fuqarolarga turlicha shartnoma layoqatini yuklaydi. Muomala layoqati deganda, fuqaroning o‘z harakatlari bilan fuqarolik huquqlari olish va o‘zi uchun fuqarolik majburiyatlari tug‘dirish layoqati tushuniladi. Muomala layoqati fuqaronnng faqatgina huquqiy harakatlari bilan bitimlar tuzish layoqatini bildirib qolmasdan, balki uning huquqqa xilof harakatlarini, ya’ni layoqatni ham bildiradi. Rossiya huquqshunos olimlarining fikricha, muomala layoqati – shaxsning o‘z xatti-harakatlari bilan o‘ziga fuqarolik huquqlarini vujudga keltirishi va amalga oshira olishi, o‘zining harakatlari bilan majburiyatlarni vujudga keltirish va shu asosda fuqarolik jamiyatining to‘laqonli a’zosi bo‘lishidir 1 .
amaldagi huquqiy tartibni buzsa, buning oqibatida unga nisbatan bir qator fuqarolik huquq va majburiyatlari vujudga keladi. Masalan, qonunda bu to‘g‘rida mana bunday deyiladi: — g‘ayriqonuniy harakat (harakatsizlik) tufayli fuqaroning shaxsiga yoki
1 www. 5 ballow. ru. Правоспособность и дееспособность гражданина. Обзор лекции. –М. 52
mol-mulkiga etkazilgan zarar, shuningdek yuridik shaxsga etkazilgan zarar zararni etkazgan shaxs tomonidan to‘liq hajmda qoplanishi lozim (FKning 985-moddasi). Muomala layoqati xuddi huquq layoqati, kabi umumiy xarakterga ega bo‘lib, aniq sub’ektiv fuqarolik huquq va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Ammo shu bilan bir qatorda muomala layoqati ham huquq layoqati kabi o‘ziga xos huquqdir. Ba’zan yuridik adabiyotlarda huquq layoqati va muomala layoqatini umumiy bir huquqiy sub’ektiv tushunchaga birlashtiradilar. Muomala layoqati huquq layoqatining bo‘lishini e’tirof etadi va to‘liq holda voyaga etish bilan vujudga keladi. Voyaga etish, odatda, 18 yosh hisoblanadi. Bu yoshga etish bilan kishi fuqarolik-huquqiy munosabatlarda, jumladan, mulkiy munosabatlarda to‘la qatnashuvchigina bo‘lib qolmay, siyosiy huquqlar bilan birga, boshqa fuqarolik huquqlari va majburiyatlarini ham oladi 1 .
fuqarolik burchlari tug‘dirish layoqati (fuqarolik muomala layoqati) uning voyaga etishi, ya’ni o‘n sakkiz yoshga to‘lishi bilan to‘la hajmda vujudga keladi (FKning 22-moddasi). Shuningdek, quyidagi hollarda ham fuqarolar to‘la muomala layoqatiga ega bo‘ladilar: — voyaga etgunga qadar qonuniy asosda nikohdan o‘tgan fuqaro nikohdan o‘tgan vaqtdan e’tiboran; — nikoh tuzish natijasida ega bo‘lingan muomala layoqati o‘n sakkiz yoshga to‘lmasdan turib, nikoh bekor qilingan taqdirda ham; — emansipatsiya holati bo‘yicha, ya’ni o‘n olti yoshga to‘lgan voyaga etmagan shaxs mehnat shartnomasi bo‘yicha ishlayotgan bo‘lsa yoki ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoxud homiysining roziligiga binoan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan bo‘lsa. Odatda, fuqarolik voyaga etish konstitutsiyaviy huquq bo‘yicha siyosiy voyaga etish bilan mos keladi. Bizda fuqarolar o‘n sakkiz yoshida to‘liq muomala layoqatiga ega bo‘ladilar.
1 Зокиров И. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. 1-қисм. -Т.: ТДЮИ нашриёти. 2006. –Б. 85. 53
Fuqaroning muomala layoqati sohibi bo‘lishi, uning oqilona va ma’qul ravishda harakat qilishining samarasidir. SHubhasiz, fuqaro muomala layoqatnga ega bo‘lar ekan, u o‘zining barcha harakatlaridan kelib chiqadigan oqibatlarni baholay bilishi va ular uchun javob beradigan bo‘lishi lozim. Mana shuning uchun ham qonun muomala layoqatining vujudga kelishini ma’lum yoshning to‘lishi bilan uzviy ravishda bog‘laydi. Binobarin, fuqaroning muomala layoqatiga ega bo‘lishi, uning ijtimoiy hayotning barcha sohalarida mustaqil ravishda ishtirok etishi uchun aqliy va jismoniy jihatdan mukammal etishganini bildiradi. Endi u bemalol mustaqil holda turli yuridik harakatlarpi amalga oshirishi va o‘zining noma’qul harakatlari uchup javob bera olishi mumkin bo‘ladi. Shunday qilib, fuqaroning mustaqil ravishda bitimlar tuza olishi, majburiyatlar qabul qilishi va o‘zining nomunosib harakatlari tufayli keltirgan zarari uchun jazob bera olishi uning muomala layoqati mazmunini tashkil etadi. Fuqaroda to‘liq muomala layoqati, u ruhiy kasallikka duchor bo‘lmagan bo‘lsa, voyaga etishi bilan vujudga keladi. SHuning uchun ham Respublikampz qonunlari hammavaqt to‘la muomala layoqatini boshqa xil muomala layoqatidan farqlaydi 1 .
(kichik yoshdagi bolalar) uchun bitimlarni, ularning nomidan faqat ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari tuzishi mumkin. Olti yoshdan o‘n to‘rt yoshgacha bo‘lgan kichik yoshdagi bolalar quyidagilarni mustaqil ravishda amalga oshirishga haqlidirlar: 1) mayda maishiy bitimlar; 2)
tekin manfaat ko‘rishga qaratilgan, notarial tasdiqlashni yoki davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni talab qilmaydigan bitimlar; 3) qonuniy vakil yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxs tomonidan muayyan maqsad yoki erkin tasarruf etish uchun berilgan
1 Раҳмонқулов Х. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. 1-жилд. -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи. 1997. –Б. 124. 54
mablag‘larni tasarruf etish borasidagi bitimlar. Kichik yoshdagi bolaning bitimlari bo‘yicha, shu jumladan o‘zi mustaqil tuzgan bitimlar bo‘yicha uning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki vasiyi, agar ular majburiyatning buzilishida o‘zlarining ayblari yo‘kligini isbotlay olmasalar, mulkiy javobgar bo‘ladilar. Ushbu shaxslar qonunga muvofik, kichik yoshdagi bolalar etkazgan zarar uchun ham javobgar bo‘ladilar. FKning 27-moddasiga asosan o‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan voyaga etmaganlar, ushbu moddaning ikkinchi qismida sanab o‘tilganlardan tashkari, bitimlarni o‘z ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki homiylarining yozma roziligi bilan tuzadilar. Bunday voyaga etmagai shaxs tomonidan tuzilgan bitim keyinchalik shaxsning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki homiysi yozma ravishda ma’qullaganidan so‘ng, u ham haqiqiy xisoblanadi. O‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan voyaga etmaganlar ota- onalari, farzandlikka oluvchilar va homiylarining roziligisiz quyidagilarni mustaqil ravishda amalga oshirishga haqli: 1)
o‘z ish haqi, stipendiyasi va boshqa daromadlarini tasarruf etish;
2) fan, adabiyot yoki san’at asarining, ixtironing yoxud o‘z intellektual faoliyatining qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa natijasi muallifi huquqini amalga oshirish; 3) qonunga muvofiq kredit muassasalariga omonatlar qo‘yish va ularni tasarruf etish; 4) mayda maishiy bitimlarni hamda FKning 29-moddasida nazarda tutilgan boshqa bitimlarni tuzish. O‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan voyaga etmaganlar o‘zlari tuzgan bitimlar bo‘yicha mustaqil ravishda mulkiy javobgar bo‘ladilar. Bunday voyaga etmaganlar o‘zlari etkazgan zarar uchun belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar. Fuqaroning o‘z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega bo‘lish va ularni amalga oshirish, o‘zi uchun fuqarolik burchlarini vujudga keltirish xamda ularni
55
bajarish layoqati (muomala layoqati) u voyaga etgach, ya’ni o‘n sakkiz yoshga to‘lgach, aqli raso bo‘lganda, to‘la xajmda vujudga keladi va har qanday qonunda taqiqlanmagan shartnomalarni tuzish huquqiga ega bo‘ladi. Yuridik shaxslarning huquq va muomala layoqati universal va maxsus layoqatdan iborat 1 . Nodavlat tijoratchi yuridik shaxslarning huquq layoqati notijorat yuridik shaxslarning huquq layoqatidan kengroq bo‘lib, umumiy (universal huquq layoqati) harakterga ega va ular, garchi ta’sis hujjatlarida belgilanmagan bo‘lsa-da, qonunda takiqlanmagan har qanday fuqarolik munosabatiga kirishishlari mumkin. Notijorat yuridik shaxslarning huquq layoqati o‘z nizomlari doirasida cheklanganligi bois, maxsus huquq layoqati mos keladi. Nodavlat tijoratchi yuridik shaxslar (xususiy korxonalar, xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari) universal huquq layoqatiga ega bo‘lib, bu umumiylik sarmoyalarni tez va uzluksiz muomalaga kirishini ta’minlaydi hamda sarmoyadorni qonuniy harakat doirasida daromad olishga yo‘naltirishni kafolatlaydi. Fuqarolik huquqining boshqa sub’ektlari - yuridik shaxslar va fuqarolar kabi davlat, uning tuzilmalari va ma’muriy-hududiy tuzilmalari ham fuqarolik huquq va muomala layoqatiga ega bo‘ladi 2 , Davlat ham fuqarolik huquqining boshqa sub’ektlari kabi bitim-shartnomalar tuzish va majburiyatlarda ishtirok etish hamda boshqa huquqlar egasi bo‘lishi mumkin. Lekin, tom ma’noda davlatning huquq layoqati turli xildagi yuridik shaxslar va fuqarolarning huquq layoqati bilan bir xil bo‘lishi mumkin emas. Ba’zi holatlarda davlatning huquq layoqati fuqarolar va yuridik shaxslarning huquq layoqatidan kengroq bo‘lsa, ba’zi holatlarda davlatning huquq va burchlari cheklanadi. Ya’ni, fuqarolar huquq layoqatining mazmunini tashkil etuvchi huquqlar jumlasiga shunday huquqlar kiritilganki, bunday huquqdar davlatda mavjud bo‘lmaydi. Masalan, fuqarolar chakana oldi-sotdi shartnomasida xaridor sifatida ishtirok etishi mumkin, davlatda esa, bunday huquqlar mavjud emas. Biroq, davlatda shunday imkoniyatlar (huquqlar) mavjudki, bu huquqlar fuqarolik huquqining boshqa sub’ektlarida uchramaydi. Garchi fuqarolik huquqining boshka sub’ektlari ham ayrim munosabatlarda (masalan, alohida
1 Гражданское право. Учебник. Под. ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. Т.1. –М.: Проспект. 2003. –С. 152. 2 Субекты гражданского права. Под. ред. С.Н.Братуса. –М.: Юрлит. 1984.-Б. 270. 56
turdagi tovarlarning eksporti yoki importiga (paxta, oltin) davlat monopoliyasi o‘rnatilishi (O‘zbekiston Respublikasining Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risidagi qonunining 11-moddasi) ishtirok etishlari mumkin bo‘lsa-da, ularning to‘g‘ridan- to‘g‘ri ishtirok etishlari taqiqlanadi. Davlatning shartnoma munosabatlarida o‘z organlari orqali ishtirok etadi. Lekin faqatgina yuridik va jismoniy shaxslar tuzishi mumkin bo‘lgan shartnoma munosabatlarida davlat ishtirok eta olmaydi. Masalan, maishiy pudrat shartnomasida buyurtmachi, prokat shartnomasida ijarachi bo‘lishi mumkin emas. Yuqoridagilardan kelib chiqadigan bo‘lsak, barcha fuqarolik huquq sub’ektlari o‘z vakolatlari doirasidagina shartnoma tuzishlari mumkin. Aks holda ular tuzgan shartnomalar haqiqiy emas deb topilishi mumkin. SHartnomalar qonun talab qilgan shaklda rasmiylashtirilgan bo‘lishi kerak. Ma’lumki, bitimlar og‘zaki yoki yozma shaklda bo‘lishi lozim. YOzma shaklning oddiy yozma, notarial tasdiqlanadigan va davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi talab etadigan shakllari mavjud, Aynan ushbu rasmiylashtirish shartlariga rioya etilish ushbu holatda talab etilmoqda. FKning 109-moddasiga asosan bitimning oddiy yozma shakliga rioya qilmaslik uning haqiqiy emasligiga olib kelmaydi, biroq nizo chiqqan taqdirda taraflarni bitimning tuzilganligini, mazmunini yoki bajarilganligini guvohlarning ko‘rsatuvlari bilan tasdiqlash huquqidan mahrum qiladi. Taraflar bitimning tuzilganligini, mazmuni yoki bajarilganligini yozma yoki boshqa dalillar bilan tasdiqlashga haqlidirlar. Qonunda yoki taraflarning kelishuvida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilgan hollarda bitimning oddiy yozma shakliga rioya qilmaslik uning haqiqiy emasligiga olib keladi. SHartnomani notarial tasdiqlash FKning 107-moddasi talablariga mos keladigan hujjatda notarius yoki bunday notarial harakatni amalga oshirish huquqiga ega bo‘lgan boshqa mansabdor shaxs tomonidan tasdiqlovchi ustxat yozib ko‘yish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Qonunda ko‘rsatilgan hollarda va taraflardan birining talabi bo‘yicha shartnomalarni notarial tasdiqlash shart: Yer uchastkalari va boshqa ko‘chmas mol-mulk bilan bog‘liq shartnomalar 57
(boshqa shaxsga berish, ipoteka, uzoq muddatli ijara va boshqalar) davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak. Ko‘chmas mol-mulk xususida tuzilgan shartnomalarni ro‘yxatdan o‘tkazish va tegishli reestrlarni yuritish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Qonun hujjatlarida muayyan turdagi ko‘char mol-mulk xususida tuziladigan shartnomalarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish belgilab qo‘yilishi mumkin.
Shartnomaning notarial shakliga yoki uni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talabiga rioya qilmaslik uning haqiqiy emasligini keltirib chiqaradi. Bunday shartnoma o‘z-o‘zidan haqiqiy bo‘lmaydi. Agar taraflardan biri notarial tasdiqlash talab qilinadigan shartnomani to‘la yoki qisman bajargan bo‘lsa, ikkinchi taraf esa - shartnomani notarial rasmiylashtirishdan bosh tortsa, sud uni bajargan tarafning talabi bo‘yicha uni haqiqiy deb hisoblashga haqlidir. Bu holda shartnomani keyinchalik notarial rasmiylashtirish talab qilinmaydi. Agar davlat ro‘yxatidan o‘tkazish talab qilinadigan shartnoma kerakli shaklda tuzilgan bo‘lib, ammo taraflardan biri uni ro‘yxatdan o‘tkazishdan bosh tortsa, sud boshqa tarafning talabi bilan shartnomani ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risida qaror chiqarishga haqli. Bunday holda shartnoma sud qaroriga muvofiq ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Shartnoma tuzayotgan shaxs erki-irodasi ichki va tashqi tazyiqdan holi bo‘lishi kerak. Ichki va tashqi tazyiqdan holilik o‘z ichiga o‘z xatti-harakatini ongli ravishda tushunishi va tashqi olam (shaxslar, tabiiy ofatlar va boshqalar) ta’siridan holilikni oladi. Ichki tazyiq shartnoma tuzuvchining ichki olamida kuzatiladi. Ichki tazyiq shartnoma tuzish layoqati bilan bog‘liq (o‘n to‘rt yoshga to‘lmagan shaxs tomonidan, o‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan voyaga etmagan shaxs tomonidan, muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro tomonidan, muomala layoqati cheklangan fuqaro tomonidan, o‘z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaro tomonidan, yanglishish ta’sirida tuzilgan shartnomalarga «ichki olam» ta’sir etadi.
58
Tashqi tazyiq ta’sirida quyidagi shartnomalar tuzilishi mumkin: aldash, zo‘rlik, qo‘rqitish, bir taraf vakilining ikkinchi taraf bilan yomon niyatda kelishishi yoki og‘ir holatlar yuz berishi ta’sirida tuzilgan, qalbaki va ko‘zbo‘yamachilik uchun tuzilgan shartnomalar. Shuningdek, xo‘jalik shartnomalarini xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar yuridik xizmati (yoki advokati) ning imzosisiz tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy huquqiy bazasi to‘g‘risida»gi qonunning 20-moddasiga asosan, xo‘jalik shartnomasi sub’ektlariga yuridik xizmat ko‘rsatish ularning yuridik xizmatlari yoki ana shu maqsadda shartnoma asosida jalb etilgan advokatlar tomonidan amalga oshiriladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning yuridik xizmati: - xo‘jalik shartnomalarini tuzish, bajarish, o‘zgartirish va bekor qilishning belgilangan tartibiga rioya etilishini, shuningdek talabnoma bildirish va uni ko‘rib chiqish tartibiga rioya etilishini nazorat kiladi; - shartnomaviy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolar yuzasidan da’vo ishlarini olib boradi; - xo‘jalik shartnomalari bajarilishi ustidan o‘zaro tekshiruvlar o‘tkazilishini nazorat qiladi; - xo‘jalik yurituvchi sub’ekt rahbariga imzolash uchun taqdim etilayotgan xo‘jalik shartnomalari loyihalarining va ular bilan bog‘liq huquqiy tusdagi boshqa hujjatlarning qonun hujjatlari talablariga muvofiqligini tekshiradi; - tayyorlangan xo‘jalik shartnomasi va u bilan bog‘lik huquqiy tusdagi boshqa hujjat loyihasi qonun hujjatlari talablariga mos emasligi aniqlangan taqdirda, o‘z e’tirozini asoslagan holda uni qo‘shimcha ravishda ishlab chiqish uchun qaytaradi; - shartnomaviy munosabatlarni takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqishda bevosita ishtirok etadi. Xo‘jalik shartnomalari ularni imzolashga tayyorlash jarayonida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning yuridik xizmati yoki jalb etilgan advokatlar tomonidan qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan tekshirib ko‘rilishi kerak. SHartnomalarni 59
ularning imzolarisiz tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. Qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining ikki yuz baravaridan ortiq summadagi xo‘jalik shartnomalari xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar yuridik xizmatining yoki jalb etilgan advokatlarning yozma xulosasidan keyingina tuziladi. Xulosada, qoida tariqasida quyidagilar ko‘rsatiladi: -xo‘jalik shartnomasida ko‘rsatilgan munosabatlar qaysi qonun hujjatlari bilan tartibga solinishi; -xo‘jalik shartnomasi shartlarining qonun hujjatlari talablariga mos kelish- kelmasligi; -taraflarning javobgarligi me’yori va nizolarni hal etish tartibi qonun hujjatlari talablariga mos kelish-kelmasligi. Yuqoridagi shartnomalarga qo‘yilgan talablar uning haqiqiyligini belgilab beradi.
Bizga ma’lumki, ko‘plab shartnomalar bir-biriga o‘xshash xususiyatlarga ega bo‘lishi bilan birga, ularni ajratish imkonini beradigan muayyan o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Turli xil shartnomalarni to‘g‘ri tanlash va fuqarolik muomalasi ishtirokchilari faoliyatida, vaziyatga qarab, mos ravishda qo‘llash uchun ularni turlarga bo‘lish qo‘llaniladi. CHunki, shartnomalarni turlarga bo‘lish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyat ham kasb etadi. Masalan, tadbirkorlik faoliyati sub’ekti biron ashyodan foydalanishga ehtiyoj sezganida, o‘zining mulkiy holatidan kelib chiqib, ssuda shartnomasini tuzishi mumkin. Har qanday tasniflash uchun asosiy muammo bu turga ajratish uchun mezon hisoblanadigan asosni topishdir. Avvalo mazkur mezonning o‘zi mavjud bo‘lishi va uning yordamida to‘la hajmda muayyan tasniflashni amalga oshirish imkoniyati bo‘lishi lozim. Yuridik adabiyotlarda shartnomalarni turlarga ajratish uchun turli xil mezonlarni qo‘llashga harakat qilingan. Masalan, M.V.Gordon - yagona «natija» mezoni asosida barcha ma’lum bo‘lgan shartnomalarni bir qatorga qo‘yishni taklif etgan.
60
Natijada esa bir turning ichiga turli xil shartnomalarni joylashtirgan. Masalan, oldi-sotdi va xadya, mulk ijarasi hamda mulkdan tekin foydalanish (ssuda) va h.k. Bir tartibli yo‘l bilan shartnomalarni tasniflashga bo‘lgan urinish omadsizlik bilan tugagan, SHu sababli O.A.Krasavchikov bu xolatni hisobga olgan holda yagona mezon asosida tasniflashni va’da bergan holda birinchi bosqichdayoq o‘z va’dasini bajarmaydi. O.S.Krasavchikov taklif etgan tasniflash asosi «fuqarolik huquqiy natijani yo‘naltirilganligi» bo‘lishi lozim edi. Mazkur xususiyatni hisobga olgan holda majburiyatlarni to‘rt guruhga bo‘ladi. YA’ni: 1) mulkni topshirish; 2) ishlarni bajarish; 3) xizmatlarni bajarish va 4) pulni topshirishga karatilgan majburiyatlar. Mazkur tasniflashda shu holat ko‘zga tashlanadi, ya’ni to‘rtinchi guruhdagi pulni topshirish majburiyati o‘zining natijasining alohida yo‘naltirilganligi bilan emas, o‘zicha mustaqil xisoblanmagan shartnomaning alohida predmeti bilan ajralib turadi. Birinchi guruhda asosiy o‘rnnni egallagan «mulk», to‘rtinchi guruhni ifodalagan «pulni» ham qamrab oladi. Muayyan vaqt davomida o‘zida iqtisodiy hamda yuridik mezonlarni jamlagan tasniflash asosidan foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi, degap g‘oya keng tarqalgan edi. Biroq amalda «jamlangan mezon» oddiy mezonlar jamlanmasiga aylanib qoldi. Natijada esa bo‘lishning yagona asosi bir necha bora almashtiriladi. Bu hakda «jamlangan mezon»dan foydalangan holda erishilgan natija orqali hukm chiqarish mumkin bo‘ladi. Mazkur holatda gap bir necha shartnoma (majburiyat)ni birlashtirgan 9 ta xususiyat bo‘yicha shakllantirilgan guruh haqida ketmoqda. Unga: 1) mulkni haq evaziga begonalashtirishga; 2) mulkni haq evaziga foydalanishga topshirish; 3) mulkni tekinga foydalanishga yoki mulk qilib topshirish; 4) ishlarni bajarish; 5) xizmatlar ko‘rsatish; 6) tashish bilan bog‘liq; 7) kredit va hisob-kitobga doir; 8) sherikchilik faoliyati bilan bog‘liq; 9) sug‘urtaga qaratilgan majburiyat (shartnoma) kirgan 1 .
1 Муаллифлар жамоаси. Шартнома ҳуқуқи. –Т.: ТДЮИ. 2006. –Б. 133-134. 61
V.Vitryanskiy bunday guruhlashda ko‘proq sharnomalarni tasniflash emas, balki inventarizatsiyalash (sanash) xususiyati ko‘zga tashlanadi, shu sababli ko‘rsatilgan guruhlash o‘zining aniq ifodalangan ichki chegarasiga ega emas
1 , deb hisoblaydi. Ayni shu nuqtai nazardan E.A.Suxanov sanab o‘tilgan shartnoma turlaridan tashqari yana uchta shartnoma turini ko‘rsatib o‘tadi 2 . SHu sababli shartnomani ko‘p boskichli tasniflashdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunda har bir boskichda o‘zining yagona mezonini saklab qolgan ko‘p bosqichli tasniflash E.A.Suxanov tomonidan taklif etiladi. Bunday muayyan guruhga birlashtirilgan shartnomalar har bosqichda o‘zidan oldingi shartnoma xususiyatini ifodalaydi. Hozirgi paytda ta’sis shartnomalariga doir tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, ularda ta’sis shartnomasshshng o‘ziga xos xususiyatlari, ishtirokchilarning huquq va majburiyatlari, javobgarligi masalasi tadqiq etilgan 3 .
shaxs tuzilishiga olib keladi. Uning maqsadi muayyan tuzilmani tashkil etish va ta’sischilarni o‘z mol-mulkini topshirish, shuningdek ta’sischilarni yuridik shaxs tashkil etish faoliyatida ishtirok etish tartibini belgilash hisoblanadi. Ta’sis shartnomasi mazmuni yagona ta’sis hujjati hisoblangan yuridik shaxsda nisbatan keng bo‘ladi (masalan, to‘lik shirkatda). H.Rahmonqulovning fikricha, amaldagi FKda turli xil mulk, ayniqsa xususiy mulk shakliga asoslangan yangi jamiyat qurilmasi va bozor munosabatlarining o‘ziga xos xususiyatlari ifodasini topmaganligini ta’kidlaydi. Jumladan: huquqiy tartibga solish predmetiga tashkiliy-huquqiy masalalar kiritilmagan, masalan, yuridik shaxs ustavini tuzish va tasdiqlash; xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari ta’sis hujjatlarini tuzish va ro‘yxatdan o‘tkazish; birgalikda faoliyat yuritish to‘g‘risidagi shartnomalarni tuzish; uzoq muddatli aloqa o‘rnatishga doir dastlabki shartnomalarni tuzish va h.k. larni ko‘rsatib o‘tadi 4 . 1 Брагинский М, Витрянский В. Договорное право. –М.: Статут. 1997. –Б. 399. 2 Суханов Е.А. Гражданское право. Т.2. –М.: Бек. 1993. –Б. 46. 3 Топилдиев В. Юридик шахслар таъсис ҳужжатларининг фуқаролик ҳуқуқий муаммолари. Ю.ф.н., дисс. Автореферат. –Т.: 2005. –Б. 45. 4 Раҳмонқулов Ҳ.Р. Законодательные источники гражданского права РУз и задачи по их 62
Xulosa o‘rnida ta’kidlash lozimki, shartnomalarni turlash mezonlarini topishda shartnomalarni o‘ziga xos xususiyatini ko‘rsata oladigan va ularga ehtiyoj sezilganda qulayligi, afzalligi bo‘yicha qo‘llash imkoniyati mavjud bo‘lishiga, shuningdek shartnoma o‘rtasidagi umumiy, uzviy aloqalar mavjudligini ham e’tibordan chiqarmaslik zarur.
совершенствованию. Фуқаролик қонунчилиги: муаммо ва ечимлар мавзусидаги халқаро конференция материаллари. –Т.: ТДЮИ. 2004. –Б. 6 . |
