O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Birinchi tur S_(sp3)-X galoidbirikmalari. Tiyingan uglevodorodlarning bitta yoki bir necha vodorodlarining galogenga almashishidan galogenli birikmalar hosil bo’ladi. CH₃Br, CH₂Br₂, CHBr₃, CBr₄, CH₃CH₂I, CH₂ClCH₂Cl, CCl₃CCl₃ .
Galogenli birikmalarda izomerlanish uglevodorod skeletining tuzilishiga va zanjirdagi galogen atomining sholatiga bog’liq. Izomerlanish qatorning uchinchi a’zosidan boshlanadi. Oddiy galogenli birikmalarni nomlash uchun radikalning nomiga galoidning nomi qishib aytiladi: CH₃Cl - metil xlorid, CH₃CH₂Cl - etil xlorid, CH₃CH₂CH₂Br - propil bromid, CH₃(CH₃)CHBr - izopropil bromid va shokozo. Ayrim galogenli birikmalrni tasodifiy nomda nomlash mumkin: CHCl₃ - xloroform, CHBr₃ - bromoform, CHJ₃ - yodoform. Tila galogenlangan uglevodorodlarni nomlash uchun per- qishimchasi qishiladi. C₂F₆-perftoretan, C₃Cl₈-perxlorpropan, C₅F₁₂-perftorpentan.
Galogenuglevodorodlarni nomlash uchun eng uzun zanjir tanlab olinadi va uglerod atomlari nomerlanadi. Singra alfavit tartibida irinbosarlarning nomi yoziladi:

Galogenbirikmalar tabiatda sof sholda uchramaydi. Ular turli usullar bilan bilan sintez qilinadi.
Sanoat usullari. Sanoatda alkanlarni yuqori sharoratda xlorlash olib boriladi:

Reaktsiya natijasida xlorli birikmalarning aralashmasi hosil bo’ladi. Bu aralashmani shaydab toza moddalar ajratib olinadi yoki aralshmaning izi ishlatiladi. Texnik jishatdan mushim galogenli birikmalar atsetilendan va etilendan olinadi:

Ftorli birikmalr esa xlormetan va tetraxlormetandan ftorning metall tuzlaridan quyidagicha olinadi:
2CH₃Cl + Hg₂F₂  2 CH₃F + Hg₂Cl₂
Mushim poliftorli birikmalar tiyingan uglevodorodlardan kobal’t ftorid ta’sirida sintez qilinadi:
C₇H₁₆ + 32CoF₃  C₇F₁₆ + 16HF + 32CoF₂
Galogenli birikmalar laboratoriyada quyidagi usullar bilan sintez qilinadi:
1.Ayrim alkanlardan olinadi:
C_nH_2n+2+X₂  C_nH_2n+1-X + HX

2.Spirtlardan olish:

HIHBrHClHF
Spirtlardan RSl₃, POCl₃, PCl₅ va boshqalar yordamida olish mumkin: 6RCH₂OH + 2P + 3Br₂  6RCH₂Br + 2P(OH)₃
6CH₃CH₂OH + 2P + 3J₂  6CH₃CH₂J + 2P(OH)₃
Reaktsiya spirtning tuzilishiga qarab, SN1 yoki SN2 mexanizmida boradi.
Spirtlarning reaktsiyaga kirishish qobiliyati quyidagi qatorda kamayib boradi:
R₃COHR₂CHOHRCH₂OH
Toza sholdagi alkil xloridlarni olishning eng yaxshi usuli spirtlarni tionilxlorid bilan reaktsiyasi shisoblanadi. Reaktsiya tez va qishimcha mashsulot hosil qilmasdan boradi:

Bu reaktsiya SNi mexanizmda boradi.

3. 
   Alkenlardan H-elektrofillar yordamida olish:
   

CnH_2n + HX  CnH_2n+1X

4.Karbon kislota tuzlaridan galogen ta’sir ettirib olish: RCOONa + AgNO₃  RCOOAg + HNO₃
RCOOAg + Br ₂  RCOOBr + AgBr RCOOBr  RBr + CO₂
Galoidbirikmalar gaz yoki suyuq moddalardir. Ular suvdan og’ir va unda erimaydi. Yodli birikmalardan ftorli birikmalarga itgan sari qaynash sharorati kamayadi: RIRBr RCl RF
Birlamchi galoidalkillarning fizik konstantalari

Formulasi va nomi	Qaynash sharora-ti, ^0S	Formulasi va nomi	Qaynash sharora-ti, ^0S	Formulasi va nomi	Qaynash sharora-ti, ^0S
CH3Cl metil xlorid	-23,7	CH3Br metil bromid	+3,6	CH3J метил йодид	42,5
C2H5Cl etil xlorid	+12,4	C2H5Br etil bromid	38,4	C2H5J etil yodid	72,3
C3H7Cl propil xlorid	46,6	C3H7Br propil bromid	71	C3H7J propil yodid	102,5
C4H9Cl butil xlorid	78,5	C4H9Br Butyl bromid	101,6	C4H9J Butyl yodid	130,4
C5H11Cl amil xlorid	108,4	C5H11Br amil bromid	127,9	C5H11J Amil yodid	154,2

Galoidbirikmalarning H₃C^-X^ bog’i qutblangan.