O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi o`zbekiston tarixi

Vaqf mulklari: diniy muassasalar va madrasalarga tegishli bu mulkni muassasa mutavalisi boshqargan.

Jamoa inulki: yaylov, tog` yonbag`irlaridagi lalmi yerlar.

Xiroj hajmi shariat va davlat qonunlari asosida belgilangan. Somoniylarning birgina Buxoro va Karmana viloyatlari xirojidan tushgan daromadi 116866 dirxamni tashkil qilgan.

Somoniylar davrida yerlar qaytadan taqsim qilindi. Yer egalarining yangi guruhi tashkil topdi, Ularning ko`pi sipohiylardan chiqqan edi. Masalan, Alpteginning Xurosonda va Movarounnahrda 500 qishlog`i bo`lib, biror shahar yo`q ediki, unda uning qasri yo bog`i, yoxud karvonsaroyi bo`lmasa. Uning tasaruffida minglab otlar va chorva mollari bо`lgan.

Somoniylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga kelishi natijasida Movaraunnahr va Xurosonda ma'lum barqarorlik qaror topdi. Bu holat mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta'sir ko`rsatdi. Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo tez sur'atlar bilan rivojlana boshladi. Movaraunnahr va Xuroson bu vaqtda Sharqning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan o`lkalaridan hisoblangan. Tarixchilar va geograflar bu borada juda yaxshi ta'riflar yozib qoldirganlar. Ular, bu yerlar juda serhosil, tabiiy boyliklarga boy, unda ko`plab qishloq va shaharlar borligini, aholi uchun kerakli hamma narsalar mavjudligini zo`r ehtiros bilan bitganlar.

Xuroson va ayniqsa, Movaraunnahr dehqonchilik o`lkalari qatoriga kirgan. Bu yerlarda dehqonchilik asosan sun'iy sug`orishga asoslangan. Ko`plab soy va daryolardan chiqarilgan katta-kichik kanallar mayjud bо`lgan. Buxoro vohasida Shopurkon, Shohrud, Karmana, Poykand, Samarqand vohasida Bar (Darg`om), Barmsish, Buzmadisoy, Ishtixon kabi kanallar shahar va qishloqlarni suv bilan ta'minlagan. Bundan tashqari bunday kanallar Xorazm, Qashqadaryo, Farg`ona va Shoshda ham bо`lgan. Manbalarga qaraganda Shosh aholisi xalifa Mutasimga 3-842) murojaat qilib vohada suv yetishmasligi tufayli kanal qurilishiga yordam so`ragan. Sun'iy sug`orishga asoslangan dehqonchilikdan tashqari lalmikor dehqonchilik ham yaxshi yo`lga qo`yilgan.

Dalalarda bug`doyning turli navlari, arpa, sholi va boshqa boshoqli nlar ekilgan. Qishloq xo`jaligida paxta yetishtirishga alohida ahamiyatrilgan. Paxta, ayniqsa, Zarafshon, Qashqadaryo va Marv vohasida ko`pgan. Bog`dorchilik ham yaxshi rivojlangan. Bog`larda olma, shaftoli, behi, anor, anjir, yong`oq kabi turli mevalar yetishtirilgan.

Movaraunnahrning mevalari o`zining turli navlari va yuqori sifatliligi bilan butun Sharqda dong taratgan. Juda ko`p quruq mevalar Yevropaning turli shaharlariga jo`natilgan.

Umuman, Somoniylar davrida Xuroson va Movaraunnahr qishloq xo`jaligining turli tarmoqlari xususan, dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar davrida dehqcmchilik bilan bir qatorda hunarmandchilik ham keng suratlar bilan tarqalgan. Shahar aholisining ko`p qismi hunarmandchilikning turli sohalari bilan mashhur bo`lishgan. Manbalarda qayd qilinishicha, Movaraunnahrda, ayniqsato`qimachilik yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerlarda ipak va jundan tayyoriangan turli-tuman gazlamalar o`zining yuqori sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar va Surxondaryodagi Darzangi to`qimachilarining mahsulotlari faqatgina Movaraunnahr va Xurosondagina emas, balki Iroq, Eron va Hindistonda ham ma'lum I bо`lgan. Xususan, Narshahiyning yozishicha, Zandanada tayyorlangan gazlamalarga Sharq bozorida ehtiyoj juda katta bо`lgan. Ibn Xavqal va Muqaddasiyning qayd etishicha, Vedarda tayyorlangan yuqori sifatli gazlamalar aholining yuqori tabaqalari orasida juda qadrlangan. Bu, gazlaraalardan asosan amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar o`zlariga liboslar tiktirganlar. Vedar gazlamasi hatto Xuroson parchasi ham deb 4 atalgan. Gazlamalarning turli navlari bundan tashqari Keshda, Nasafda, Dabusiyada va ko`pgina boshqa shaharlarda ham tayyorlangan.

Kulolchilik ham Soraoniylar davrida o`z taraqqiyotining eng yuqori bosqichlariga ko`tarilgan. Kulolchilik charxini yanada mukammallanishi natijasida idishlarni bezashda sirlardan foydalanishni kashf etilishi bu borada katta yutuq bo`ldi. Natijada idishlarni turlari ham, shakllari ham ko`paydi. Ularning sifati keskin darajada oshdi. Idishiar turli rangdagi I sirlar bilan bezatila boshlandi. Manbalarda qayd qilinishicha, ayniqsa, Samarqand, Binket va Marv kulollari tayyorlagan idishlar o`zining bejirim shakli, yuqori sifati, ajoyib va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Epigrafik naqsh bilan bezatilgan turli-tuman idishlar ayniqsa, diqqatga molikdir. Shu davrga oid shaharlarda olib borilgan arxeologik izlanishlarga qaraganda, kulollar shaharlarda mahalla-mahalla bo`lib yashaganlar. Mana shunday mahallalar Samarqandda, Marvda, Axsikatda, Termizda ochib o`rganilgan.

Bu davrda shishasozlik ham keng rivojlangan. O`rta Osiyo shishasozlari turli shakldagi katta-kichik shisha idishlarni tayyorlaganlar. Idishlar asosan ko`kimtir va shaffof rangdagi shishalardan tayyorlangan. Ularning ma'lum qismi naqshlar bilan bezatilgan. Shishasozlarning ustaxonalari Niso, Marv, Termiz, Poykant kabi shaharlarda ochib o`rganilagan. O`rta Osiyo shishasozlartning mahsulotiga boshqa o`lkalardan ehtiyoj kattabо`lgan.

Somoniylar davrida metallurgiya sohasida ham katta yutuqlar qo`lga kiritilgan. Yozma manbalar va olib borilgan arxeologik qazish ishlarga qaraganda bu davrda kon sanoati taraqqiyotida katta o`zgarishlar ro`y -bergan. Bu davrda Badaxshonda kumush. oltin, billur, lojuvard kabi qimmatbaho metall va toshlar qazib olish davom etgan. Ustrushonaning Mink tumanida katta miqdorda temir rudasi, Buttamda oltin, kumush, mis va boshqa metallar, Tuzkon ko`lida tuz, Farg`onadagi Nokad degan joydan oltin, kumush, Isfara yaqinida toshko`mir qazib olingan. Farg`onada neft ham borligi yozma manbalarda qayd qilingan.

O`rta Osiyoda somoniylar davrida qog`oz ishlab chiqarish ham yaxshi rivojlangan. Qog`oz ishlab chiqarish boyicha eng yirik markaz Samarqand bo`lib, undagi qog`ozlarning mahsuloti faqat O`rta Osiyo yoki Sharqda emas, balki Yevropada ham mashhur bо`lgan. Samarqand qog`ozining olti navi manbalarda qayd qilingan.

Yuqorida qayd qilingan hunarmandchilik turlaridan tashqari somoniylar davrida O`rta Osiyoda toshtaroshlik, zargarlik, duradgorlik kabi sohalar ancha rivoj topgan. Somoniylar davrida kuchli va mustaqil davlatnig paydo bo`lishi dehqonchilik, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning taraqqiyoti o`z navbatida ichki va tashqi savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo, shahar va qishloqlar ortasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shahar va qishloqlarni qoshni ko`chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi.

Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va hatto qishloqlarda bо`lgan. Ayniqsa, karvon yo`llari bo`ylab joylashgan, shaharlarda bir nechtadan bozorlar bо`lgan. Buxoro, ⁰ jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv, Nishopur shaharlaridagi ozorlar katta va juda gavjum bо`lgan. Istahriyning yozishicha, amarqandda Movarounnahrning bosh bozorlari joylashgan. Bu yerga mma yerdan savdogarlar kelgan. Movarounnahrda tayyorlangan sulotlamirig katta qismi Samarqandga keltirilgan va undan keyin Ba o`lkalarga tarqalgan. Ichki va tashqi savdoda ayrim kichik anarlarnmg ham o`rni katta bо`lgan. Bu borada Poykand shahri muhim niyat kasb etadi. Manbalarda yozishlishicha bu shaharda moniylardan oldin ham savdogarlar Xorazm, Kaspiy.bo'yidagi o`skilan oldi-sotti ishlari olib borishgan. Shahar hokimlari garlar uchun hamma shart-sharoitlarni tug`dirib berishga harakat qilganlar. Shaharda o`nlab karvon saroylar mavjud bо`lgan, ular bozorga yaqin joylarda joylashgan. Savdo rastalari karvonsaroyning o`zida ham bо`lgan. Karvon saroylar yo`llarda ham qurilgan.

Bozorlarda sotiladigan mollar avvalo mahalliy aholining ehtiyojini qondirishga qaratilgan. Hunarmandlar o`z mollarini sotib oziq-ovqat mollarini xarid qilishgan, o`z navbatida dehqonlar hunarmandchilik mollarini xarid qilishgan.IX-X asrlarda O`rta Osiyoning iqtisodiy hayotida savdo-sotiq katta ahamiyatga ega edi. Bu borada ko`chmanchilar bilan chegaradosh bо`lgan shaharlarning ahamiyati katta bо`lgan. Ko`chmanchilar shaharlarga kelib, dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlarini xarid qilganlar, teri va boshqa chorvachilik mahsulotlarini sotganlar.

O`rta Osiyolik savdogarlar o`z mollarini arab xalifaligi tarkibiga kirgan daylatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulg`oriyaga, Xitoy va Hindistonga olib borib sotganlar. O`rta Osiyodan Xitoy bilan o`rta Yer dengizini birtashtiruvchi va Janubi-Sharqiy Yevropaga olib boruvchi karvon yo`llari o`tgan. Ayniqsa, o`rta Yer dengizi bilan bog`lovchi karvon yo`li ancha gavjum bо`lgan. Bu yo'1 Bag`dod, Hamadoo, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona, Choch, Bolasog`un orqali Xitoyga olib borgan. Xitoyga O`rta Osiyodan otlar va shisha buyumlar olib borilgan. Xitoydan esa turli-tuman ipak gazlamalar keltirilgan. Xazar, Bulg`or va Rus yerlariga O`rta Osiyodan quruq mevalar, turli-tuman gazlamalar, guruch va kumush chiqarilgan. o`z navbatida janubi-sharqiy Yevropadan O`rta Osiyoga mo`yna, mis, teri, qoramol, qullar keltirilgan. Janubi-sharqiy Yevropa bilan bо`lgan savdo aloqalarida xorazmlik savdogarlarning o`rni katta bо`lgan.