O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti gidrotеxnikaga kirish

7.3. Suv omborlari tarkibidagi asosiy inshootlar
haqida umumiy ma‘lumotlar


To’g’onlar, suv yo’nalishini boshqaruvchi dambalar, suv chiqazgichlar, suv tashlagichlar suv omborlarining asosiy inshootlari hisoblanadi. Ma‘lumki, zamonaviy to’g’onlar mahalliy gruntlardan, betondan yoki temirbetondan barpo etilishi mumkin. Tog’ jinslari (gruntlardan) barpo etilgan to’g’onlar ko’proq tarqalgan. Betonli to’g’onlar gravitatsion, arkali va kontrforsli turlarga bo’linadi. O’zbekistonda Andijon suv omboridagi to’g’on kontrforsli konstruktsiyada qurilgan.
Suv chiqazuvchi inshootlar bevosita to’g’on tanasida yoki unda tashqarida joylashishi mumkin. Gidromeliorativ qurilish sharoitida ular ko’pincha galeriyali tipda loyihalanadi. Suv chiqazuvchi inshootlar odatda ikki qator: ishchi va ta‘mirlash zatvor chiziqlari bilan ta‘minlanadi.
Suv chiqazuvchi inshootlarning kirish qismi minorali yoki shaxtali tipda bo’lishi mumkin. Inshoot suv o’tqazuvchi qismining o’lchamlari gidravlik hisob asosida qabul qilinadi.
Favquloddagi suv sarflarini chiqazib tashlash uchun xizmat qiladigan suv tashlash inshootlari ochiq yoki yopiq tipda loyihaladi. O’zbekistondagi suv omborlarining ko’pchiligida ular ochiq tipda qabul qilingan.
Suv omborlari asosan individual loyiha bo’yicha quriladi. Lekin ularning tarkibiy qismlarini barpo etishda unifikatsiyalashgan, namunaviy konstruktsiyalarni ko’proq qo’llashga ham e‘tibor berish lozim.
Suv omborlarni loyihalashda kompozitsion markazni tanlash, boshqa inshootlar, landshaft va rel‘efni shu markazga muvofiqlashtirish juda muhimdir. Kompozitsion markaz sifatida suv omborlaridagi to’g’on markazi yoki unga yaqinroq joylashgan inshoot qabul qilinadi. Gidrouzellarda markaz vazifasini to’suvchi to’g’on bajarishi mumkin.
Inshootlarning uzoqdan ko’rinib turadigan qismlari milliy me‘morchilik elementlari bilan ta‘minlangan bo’lishlari lozim. Lekin bu elementlar oddiy va dabdabasiz bo’lmog’i kerak. Inshootlarning o’lchamlari bir-biriga muvofiq bo’lishi uchun qurilishning miqyosiy talablaridan foydalanish lozim.
Suv omborlarining hududi ko’rkam bo’lishiga, yetarlicha obodonlashtirilishi va ko’kalamzorlashtirilishiga erishmoq darkor. Bunda kichik me‘morchilik elementlaridan (panjaralar, to’siqlar, elektr yoritish qurilmalari va boshqa ko’rinish beruvchi shakllardan) keng foydalanish kerak.