O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

1

3

2

4

 

 

5.6-rasm. Tunnel portalining joylashuvi:  1 – tunnel,  2 – portal, 

3 – suv urilma,  4 – ketuvchi kanal 

  

Ba‘zan,  tunnelgan  kirib  keluvchi  oqim  sarfini  rostlash 

maqsadida uning kirish portalida zatvorlar o’rnatiladi. Tunnel qurish 

---

 

37 

ishlari  irrigatsiya  sohasida  uchraydigan  boshqa  qurilishlarga 

nisbatan  ancha  murakkab  va  ma‘suliyatli  bo’lganligi  sababli,  bu 

ishlarni ushbu qurilish turiga ixtisoslashgan tashkilotlar bajaradilar. 

 

 

 

 

6. DARYОLARDAGI  GIDROTЕXNIKA  INSHOOTLARI 

 

6.1. Gidrouzellar haqida umumiy ma‘lumotlar 

 

Gidrouzellar, suv va sel omborlari daryo o’zanlarida quriladigan 

yirik gidrotexnika inshootlari hisoblanadi. To’g’onlar, suv yo’nalishini 

boshqaruvchi  dambalar,  suv  chiqargichlar  (suv  oluvchilar),  suv 

tashlagichlar  bunday  ob‘ektlarning  asosiy  tarkibiy  inshootlari 

hisoblanadi.  

Daryo  yoki  soyning  bir  joyida  quriladigan  bir  nechta 

gidrotexnika  inshootlari  majmuiga  gidrouzel  deyiladi.  Gidrouzel 

tarkibidagi  inshootlar  bajaradigan  ishlariga  ko’ra  bir-biri  bilan 

bog’liq bo’ladi. 

Gidrouzellar  suv  xo’jaligida  ma‘lum  ahamiyatga  ega  bo’lgan 

vazifani  bajaradilar.  Asosiy  vazifasiga  ko’ra  gidrouzellar  energetik, 

suv  transporti,  irrigatsiya  shaxobchalariga  suv  oluvchi  va  boshqa 

turlarga bo’linadi. Masalan, energetika gidrouzeli elektr energiyasini 

ishlab  chiqish,  daryodan  suv  oluvchi  gidrouzel  iste‘molchi  va 

foydalanuvchilarga  kerakli  miqdordagi  suv  sarfini  olish  va  suvni 

taqsimlash  vazifalarini  bajaradi.  Yirik  daryolarda  quriladigan 

gidrouzellar  kompleks  (bir  qancha)  vazifani  bajarishlari  ham 

mumkin. 

Gidrouzellar  bosimli  va  bosimsiz  turlarga  bo’linadi.  Bosimli 

gidrouzellar ularga ta‘sir qiluvchi bosim kuchiga ko’ra uch guruhga 

bo’linadi: 1) past bosimli (suv dami yoki napori 10 m bo’lsa);  2) o’rta 

bosimli  (napor  10  –  50  m  oralig’ida  bo’lganda);    3)yuqori  bosimli 

(napor 50 m dan ortiq). 

---

 

38 

Past  bosimli  gidrouzellar  daryoning  tekislikdagi  qismida 

quriladi  va  ulardan  iste‘molchilarga  suv  olish  va  daryo  transporti 

maqsadlarida foydalaniladi. 

O’rta  bosimli  gidrouzellar  ko’pincha  elektr  energiyasini  ishlab 

chiqarish  (GES  larga  xizmat  qilish)  va  suv  omborlariga  suvni 

jamg’arish sharoitlarini ta‘minlash maqsadlarida quriladi.  

Yuqori bosimli gidrouzellar asosan energetik va suv transporti 

ehtiyojlarini qondirish uchun barpo etiladi. 

Ma‘lum  hududdagi  gidrouzellar  majmuiga  gidrotizimlar  deb 

ataladi.  Hozirgi  vaqtda  Mustaqil  davlatlar  hamdustligida  va 

O’zbekistonda  har  xil  vazifalarni  bajaruvchi  ko’plab  gidrotizimlar 

faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning eng yiriklariga Shimoliy Kavkazdagi 

Kuban-Kalaus,  O’zbekistondagi  Qarshi,  Katta  Farg’ona,  Andijon, 

Amu-Buxoro gidrotizimlari misol bo’lishi mumkin.