O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. D. Do‘smuratov

VII BOB. REALIZATSIYA  JARAYONI HISOBI VA 
MOLIYAVIY NATIJALARNI ANIQLASH 
 
7.1. Realizatsiya  jarayoni va moliyaviy natijalar hisobining 
nazariy asoslari 
 
Ishlab chiqarilgan tovar mahsulotlari realizatsiya  jarayonida xari-
dorlarga jo‘natiladi va ular qabul qilib olgan mahsulotlari uchun shart-
noma narxida fermer xo‘jaliklariga pul to‘laydi. Mahsulotlarning shart-
noma bahosi tomonlarning kelishuviga muvofiq belgilanadi.  
Tayyor mahsulotlar xaridorlarga yetkazib berilgunga qadar bir 
qancha xarajatlar qilinadi. Bu xarajatlar ishlab chiqarish jarayoni bilan 
bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar hisoblanadi. Tayyor mahsulotlarning ishlab 
chiqarish tannarxiga ularni xaridorlarga yetkazish bilan bog‘liq bo‘lgan 
xarajatlar qo‘shilmaydi, ular davr xarajatlari tarkibida hisobga olinadi va 
asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobidan qoplanadi.  
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarni sotish (ish bajarish va 
xizmat ko‘rsatish) shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnoma ma-
jburiyatlarining bajarilishi va hisob-kitoblar ustidan nazorat o‘rnatish 
uchun buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi vazifalar quyiladi: 
− 
barcha mahsulot (ish, xizmat)lar va ularning alohida turlari 
bo‘yicha haqiqiy realizatsiya  hajmini aniqlash. Realizatsiya  hajmi 
to‘g‘risidagi ma’lumotlar buxgalteriya hisobida natural va qiymat 
o‘lchovlarida ifodalanadi; 
− 
sotilgan mahsulot(ish, xizmat)larning to‘la tannarxi va ularning 
shartnoma bahosi bo‘yicha qiymatini taqqoslash yo‘li bilan realizatsiya  
jarayonining haqiqiy natijalarini aniqlash. Olingan foyda yoki ko‘rilgan 
zarar ko‘rsatkichi nafaqat butun mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, 
xizmat ko‘rsatish) va realizatsiya  qilishning, balki ularning alohida tur-
lari bo‘yicha ham rentabelli yoki norentabelli (zarar ko‘rilayotgan) 
mahsulot turlarini aniqlashga imkon beradi; 
− 
tayyor mahsulotlar va tovarlarning korxona omboridagi holati, 
ularning barcha harakatlanish bosqichlaridagi saqlanishi, xaridorlardan 
shartnomada ko‘rsatilgan oldin to‘lov(bo‘nak)larning o‘z vaqtida olin-
ishi, tayyor mahsulotlar va tovarlarning xaridorlarga o‘z vaqtida yuklab 

---

 
 
230
jo‘natilishi va bankka barcha to‘lov hujjatlarining taqdim etilishi hamda 
yakuniy hisob-kitoblarning amalga oshirilishi ustidan nazorat o‘rnatish. 
Realizatsiya  jarayonini hisobga olish uchun qo‘llaniladigan schot-
larning xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Bular ichida 9010-«Mahsulot 
sotishdan olingan daromadlar», 9020-«Tovarlar sotishdan olingan daro-
madlar», 9030-«Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan 
daromadlar», 9110-«Sotilgan mahsulot tannarxi», 9120-«Sotilgan 
tovarlar tannarxi», 9130-«Sotilgan ishlar, xizmatlar tannarxi» schotlari 
muhim o‘rin tutadi. Sotilgan mahsulot, tovarlar, bajarilgan ish va 
ko‘rsatilgan xizmatlarni to‘la tannarxi 9110, 9120, 9130, schotlarining 
debet tomonida, olingan daromadlar 9010, 9020, 9030-schotlarning 
kredit tomonida aks ettiriladi. Shuningdek, realizatsiya  jarayoni va 
moliyaviy natijalarni hisobga olishda 9200-"Asosiy vositalar va boshqa 
aktivlarning chiqib ketishini hisobga oluvchi schotlar" (9210-9220), 
9300-Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi schot-
lar» (9310, 9320, 9330, 9340, 9350, 9360, 9370, 9380, 9390), 9410-
«Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar» (9410, 9420, 9430, 9440), 
9500-«Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schotlar» 
(9510, 9520, 9530, 9540, 9550, 9560, 9590), 9600-«Moliyaviy faoliyat 
bo‘yicha xarajatlarni hisobga oluvchi schotlar» (9610, 9620, 9630, 9640, 
9650, 9660, 9690), 9700-«Favqulodda foyda(zarar)larni hisobga oluvchi 
schotlar» (9710, 9720), 9800-«Soliqlar va yig‘imlarni to‘lash uchun 
foydaning ishlatilishini hisobga oluvchi schotlar» (9810, 9820) va 9900-
«Yakuniy moliyaviy natijani hisobga oluvchi schotlar» (9910) 
qo‘llaniladi (1-ilova. Schotlar rejasining V qismiga qarang). Hisobot 
davrining oxirida olingan daromadlar xarajatlar bilan taqqoslanib, reali-
zatsiya  natijalari aniqlanadi. 
Yuqorida bayon qilingan umumiy qoidalarni quyidagi misollar va 
chizmalar bilan mustahkamlaymiz.  
Masalan, korxonaning birinchi sentabr 2011 yilga 2810-«Ombord-
agi tayyor mahsulotlar» schoti va uning analitik schotlarida qoldiqlar 
quyidagicha: 
«V» mahsulot 276000 so‘m (18400 dona, haqiqiy tannarxi 15 
so‘m), 
«G» mahsulot 300000 so‘m (15000 dona, haqiqiy tannarxi 20 
so‘m). 
 Jami:576000  so‘m