O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. D. Do‘smuratov

 
II BOB. BUXGALTERIYA BALANSI, SCHOTLAR VA 
IKKI YOQLAMA YOZUV 
 
2.1. Buxgalteriya balansining mohiyati va tuzilishi 
 
«Balans» so‘zi lotincha bo‘lib, uning aynan tarjimasi «bis»- ikki 
karra va «lans» tarozi pallasi, ya’ni «tarozi ikkita pallasining tengligi» 
degan ma’noni, muvozanat, tenglik ramzini bildiradi.  
Buxgalteriya hisobida «balans» tushunchasi ikkita ahamiyat kasb 
etadi:  
1. Jamlangan summalar tengligi, ya’ni schotlarning debeti bo‘yicha 
summalar jami va krediti bo‘yicha summalar jamining tengligi, har bir 
sintetik schot ma’lumotlarining (boshlang‘ich qoldig‘i, debet va kredit 
oborotlari, oxirgi qoldig‘i) mazkur sintetik schotga tegishli analitik 
schotlar ma’lumotlariga tengligi, balans aktividagi moddalar summalari 
jami va passividagi moddalar summalari jamining tengligini ifodalaydi; 
2. Moliyaviy hisobotning asosiy shakli bo‘lib, xo‘jalik yurituvchi 
subyektning ma’lum sanadagi mulkiy va moliyaviy ahvolini aks 
ettiruvchi ko‘rsatkichlar tizimini ifodalaydi.  
Buxgalteriya hisobining metodini tashkil etuvchi boshqa usullar 
(elementlar) orasida bunday ikki tomonlama ahamiyat faqat buxgalteriya 
balansiga xosdir.  
Ushbu ahamiyatli jihatlariga asoslanib buxgalteriya balansini quyi-
dagicha ta’riflash mumkin: 
  
 
 
 
 
 
Balans ikkita o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tarkibiy qismdan iborat: aktiv 
va passiv. Bu atamalar ham lotincha bo‘lib, aynan tarjimasi «astivus»- 
aktiv, faol va «rassivus» - passiv, faoliyatsiz degan ma’nolarni bildiradi. 
Balans aktivida mablag‘lar tarkibi,joylanishi va ishlatilishiga 
qarab;  passivida esa mablag‘larning tashkil topish manbalari: ularning 
kimniki ekanligi va qanday maqsadga mo‘ljallanganligiga qarab guruh-
Xo‘jalik  mablag‘larining  tarkibi,  joylanishi,  harakati  va  ularning 
vujudga 
kelish 
manbalaridagi 
hamda 
maqsadli 
tayinlanishidagi 
o‘zgarishlarni  bir‐biriga  solishtirib,  ma’lum  bir  sanaga  qiymat  ifodasida 
umumlashtirilgan holda aks ettirish usuli buxgalteriya balansi deyiladi. 

---

 
 
38
langan holda, pul ifodasida ma’lum bir sanaga aks ettiriladi. Balans aktiv 
va passivi hamma vaqt o‘zaro teng bo‘lishi shart. 
Balans aktivi va passivining o‘zaro tengligi uning aktivida ham, 
passivida ham bir xil xo‘jalik mablag‘lari aks ettirilishidan kelib chiqadi, 
lekin aktivda mablag‘lar tarkibi, joylanishi va ishlatilish shakli bo‘yicha, 
passivda esa tashkil topish manbalari va maqsadli tayinlanishi bo‘yicha 
aks ettiriladi. 
Aktiv va passivning o‘zaro tengligi ulkan nazorat ahamiyatiga ega 
bo‘lib, buxgalteriya yozuvlarining to‘g‘riligini tekshirish va hisobot 
tuzishda foydalaniladi.  
O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi 
qonuni va buxgalteriya hisobining xalqaro hamda milliy standartlariga 
muvofiq moddiy boyliklar balansda aks ettirilganda, quyidagicha ba-
holanadi: asosiy vositalar (ishlatilayotgani hamda zaxirada yoki kon-
servatsiyada saqlanayotgani) - ularning qoldiq qiymati bo‘yicha; xom-
ashyolar, asosiy va yordamchi Materiallar, yoqilg‘ilar, sotib olingan 
yarim tayyor mahsulotlar va yig‘ib tuzatiladigan buyumlar, ehtiyot 
qismlar, idish va moddiy qiymatliklar (tayyorlash va omborga tashib 
keltirish sarflarini qo‘shgan holda); tayyor mahsulotlar, xo‘jalikning 
o‘zida yetishtiriladigan  urug‘lik, yem-xashak  va yosh chorva mollari-
chakana bahoda, ulgurji omborlar va savdo qiluvchi yoki savdo-ta’minot 
tashkilotlarida esa - chakana bahoda yoki xarid qilingan qiymati 
bo‘yicha aks ettiriladi. 
Aktivda moddiy mablag‘lar, tugallanmagan ishlab chiqarishdagi 
mablag‘lar, pul mablag‘lari, debitorlar kelgusi davr uchun sarflangan 
mablag‘lar, aylanishdan tashqari (chetlashtirilgan) mablag‘lar, passivda 
esa - ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, rezyerv kapitali, taqsimlanmagan 
foyda, budjetdan moliyalashtirish, bank kreditlari, korxonaning kreditor 
qarzlari, berilmagan mehnat haqi va daromadni taqsimlash bo‘yicha 
majburiyatlar kabilar aks ettiriladigan moddalar bo‘ladi.  
Shunday qilib, balans tuzilishiga xo‘jalik mablag‘lari va ularning 
tashkil topish manbalari hamda iqtisodiy mazmuni asos bo‘ladi.  
Buxgalteriya balansi aktiv va passividagi moddalar mablag‘larning 
tarkibi, joylanishi va tashkil topish manbalari bo‘yicha iqtisodiy tas-
niflanishiga muvofiq ikkita bo‘limga guruhlanadi.  
Korxona balansining aktivi tarkibiga quyidagi bo‘limlar kiradi: