O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
Nazorat savollori
1. 
Ddorivor xom-ashyo mahsulotlarini saqlash
2. 
Vaqtinchalik saqlash ? 
3. 
Doimiy saqlash ?
4. 
Xom-ashyo maxsulotlari xususiyatlari va guruhlari 
5. 
Gigroskopik maxsulotlar 
6. 
Zaxira oziqa moddalariga boy va tez buzilish xususiyatiga ega xom-
ashyo maxsulotlarini 
7. 
Dorivor mahsulotlarning saqlash muddati 
 
 
14-MAVZU. DORIVOR XOM-ASHYO ZARARKUNANDALARI VA 
ULARGA QARSHI KURASH CHORA-TADBIRLARI 
 
Reja
1. 
Dorivor xom-ashyo zararkunandalari 
2. 
Qarshi kurash chora-tadbirlari
3. 
Xom-ashyolarining zararlanish darajasi. 
 
Tayanch iboralar: xavfli zararkunandalar, klesh,gruppa muchnыx i 
volostыx), juki, muchnoy xruщak, xlebnыy tochil‘щik, malыy xruщak, ambarnыy 
dolgonosik, babochki va kuya (moli), ogohlantiruvchi va qiron keltiruvchi, Davlat 
Farmakopeyasining X nashiryoti va boshqalar
 
Dorivor xom-ashyo zararkunandalari va ularga qarshi kurash chora-
tadbirlari. Dorivor xom-ashyo maxsulotlari oziqa moddalariga (kraxmal, yog‗lar, 
shilliq moddalar, qand va boshqa) boy bo‗lib, bu esa ularni omborxonalarda 
saqlash davrida turli-xil kemiruvchi zararkunanda hashorotlarni o‗zigajalb etadi. 
Buning natijasida xom-ashyo va uni saqlayotgan idishlar sifati buziladi. Odatda 

---

67 
quruq, toza va ozoda binolarda zararkunanda hashoratlar xom-ashyoga xavfli 
darajada zarar etkazmaydi. Ammo, antisanitar holatdagi omborxonalar (ya‘ni, havo 
nisbiy namligi va harorati yuqori bo‗lgan xonalar) zararkunandalarni rivojlanishi 
va ko‗payishi uchun zamin yaratadi. Dorivor o‗simliklar zarzrkunandalari yil 
davomida bir necha marta avlod qoldiradi. Dorivor o‗simliklar xom-ashyolari 
uchun nisbatan xavfli zararkunandalar kleshi (gruppa muchnыx i volostыx), juki 
(muchnoy xruщak, xlebnыy tochil‟щik, malыy xruщak, ambarnыy dolgonosik), 
babochki va kuya (moli)lar hisoblanadi. 
Omborxonalarda 
bunday 
zarakunandalarga qarshi 2 xil (ogohlantiruvchi va qiron keltiruvchi ) usulda kurash 
choralari olib boriladi.
1. 
Ogohlantiruvchi 
kurash 
choralariga–omborxonalarni toza, ozoda holda saqlash, tez-tez shamolatib turish, 
belgilangan tartibda havo harorati (12
gacha ) va nisbiy namlikni me‘yorda 
(13% dan past holatda ) ushlash, xom-ashyoni qabul qilish va saqlashda ularni 
zararlanish holatini nazorat qilish kabi chora tadbirlar kiradi. Dorixonalarda 
sotuv uchun muljallangan kichik hajimdagi xom-ashyo mahsulotlarini asrashda esa 
xloroforim eritmasi bilan qayta ishlangan va namlangan dokalarni idishlarga 
joylashtirgan holda saqlanadi.
2. Qiron keltiruvchi kurash 
choralari-turli-xil dizinceksiya usullari bilan omborxona binosi va xom-ashyo 
mahsulotlariga ishlov berilishini o‗z ichiga oladi. Omborxona binolari va xom-
ashyolarni ikki xil ( gazli va ho‗l-nam ) usul bilan dezinseksiya qilish mumkin. 
Birinchi (gazli) holatda avval bino oynalari, yoriqlar, teshiklar ko‗zdan kechiriladi 
va yaxshilab berkitiladi. So‗ngra, xlorpikrin yoki dixiloretan gazlari bilan tutatiladi
va bir necha soat saqlanadi. Ikkinchi (nam) holatda esa, dastlab omborxona 
binolaridan xom-ashyo mahsulotlari tashqariga olib chiqiladi. Omborxona pollari 
peshtaxtalari, shiftlari, devorlari mineral-yog‗li emulьsiya (edkogo natra yoki 
mineral‘no-maslyanoy emul‘sii) eritmasi bilan purkaladi va qayta ishlanadi.
Xom-ashyolarni dezinseksiya qilish odatda (inson hayoti uchun xavfsiz 
bo‗lgan) gazlarni tutash yoki engil uchuvchi suyuqliklarni germetik idishlarga 
joylashtirib og‗zini bir necha soat ochib quyish orqali amalga oshiriladi.
Dorivor o‗simliklar xom-ashyolarini zararkunanda hashoratlardan himoya 
qilishning eng qulay va oson usuli- mexanik va issiqlik hamda quyosh nurida 
qisman toblantirib ishlov berishdir.
Dorivor o‗simlk xom-ashyolariga mexanik ishlov berishda-qisman 
zararlangan xom-ashyo mahsulotlarini turli-xil o‗lchamdagi labaratoriya 
elaklaridan o‗tqaziladi va keyin ular 1soat davomida 50-60
haroratda qizdiriladi. 
Hashorat qurtlari bilan ko‗proq zararlangan xom-ashyolar esa 2-3 soat davomida 
qizdiriladi va so‗ngra elaklardan o‗tqazib hashorat qurtlaridan tozalanadi.
Kemiruvchi hashoratlarga qarshi kurashish chora tadbirlari-maxsus 
dezinseksiya stansiyalari mutaxassislari tamonidan olib borilib, bunda omborxona 
binolari zaharli kimyoviy (yadoximikat) vositalar bilan qayta ishlanadi. 
Davlat Farmakopeyasining X nashiryotida dorivor o‗simlik xom-
ashyolarining zararlanish darajasi va ularni farmatsevtika sanoatida ishlatilish 
qoidalari tug‗risida batafsil ma‘lumotlar keltirilgan. Undagi ma‘lumotlarga ko‗ra, 
qisman zararlangan darajali xom-ashyo mahsulotlari tozalangandan so‗ng 

---

68 
dorixonalarda ishlatilish uchun, II-darajali zararlanganlardan- preparat tayyorlash 
uchun va III-darajali zararlanganlardan esa ta‘sir etuvchi moddalar olish uchun 
farmatsevtika zavodlarida foydalanish uchun ruxsat berilgan.
Agarda xom-ashyo mahsulotlaridan bunday ko‗zlangan moddalar 
chiqmasa, u holda xom ashyo mahsuloti sifatsiz hisoblanadi va ularga bayonnoma 
rasmiylashtirib foydalanishdan chiqorib tashlanadi. 
SHuday 
qilib, dorivir o‗simlik xom-ashyolari oziq moddalarga boy bo‗lib, u 
zararkunandalarni o‗zig jalb qiladi. Zararkunadalarga qarshi kurash chora-
tadbirlari sifatida avvalo omborxonalarda sanitar gigienik holatini ta‘minlash va 
belgilangan harorat (12
gacha ) hamda nisbiy namlikni (13% dan past holatda) 
me‘yorida ta‘minlash talab etiladi. Omborxonalarda zararkunadalarga qarshi 
kurashish choralari 2 xil (ogohlantiruvchi va qiron keltiruvchi) usul bilan amalga 
oshiriladi. Omborxonalarda sanitar holatga rioya qilinishi xom-ashyolarni 
belgilangan muddatlargacha saqlanishini taminlaydi.