O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti

14-mavzu. Xufyona iqtisodiyotning ko‘lami va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari


1. Xufyona iqtisodiyot tushunchasi va tarixi.
2. Xufyona iqtisodiyotning mazmuni va vujudga kelish sabablari.
3. Xufyona iqtisodiyotning tarkibi.
4. Xufyona iqtisodiyotning xarajatlari.
5. Xufyona iqtisodiyot faoliyatining oqibatlari.
6. Xufyona iqtisodiyotga qarshi kurash usullari.
7. Xufiyona iqtisodiyotga davlat tomonidan ta’sir etish usullari.


Tayanch so‘z va iboralar: xufyona iqtisodiyot, korruptsiya, korrupsiyaga qarshi kurash, “Xufyona iqtisodiyot”ni qisqartirish bo‘yicha Dastur, makroiqtisodiy barqarorlikni ta‘minlash chora-tadbirlari, qonunga bo‘ysunish narxi, xufyona iqtisodiyotning mazmuni, xufyona iqtisodiyotning vujudga kelish sabablari, xufyona iqtisodiyotning tarixi, xufyona iqtisodiyot turlari, xufyona iqtisodiyotning xarajatlari, reket, xufyona iqtisodiyot faoliyatining oqibatlari, xufyona iqtisodiyotga qarshi kurash usullari, xufiyona iqtisodiyotga davlat tomonidan ta’sir etish usullari, norasmiy iqtisodiyot, xufiyona iste‘mol.


1. Xufyona iqtisodiyot tushunchasi va tarixi
Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashda xufyona iqtisodiyot va korrupsiyaga qarshi kurash chora-tadbirlari muhim o‘rin tutadi. Kriminal elementlarning ishlab chiqarish va moliyaviy muassasalarga, turli soha, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga kirib borishi oqibatida milliy boylik, davlat budjeti daromadlarini taqsimlash na qayta taqsimlash jarayonida ular ishtirokining kengayib borishi milliy va shu jumladan, iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy xavf soladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 yanvardagi “Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va iqtisodiy siyosat samaradorligini oshirishning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5614 son Farmonining 1-ilovasi bilan 2019-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasida tarkibiy islohotlar asosiy yo‘nalishlarining “Yo‘l xaritasi” ishlab chiqilgan. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta‘minlash chora-tadbirlari sifatida “Xufyona iqtisodiyot”ni qisqartirish bo‘yicha Dastur ishlab chiqish deb belgilangan.
Xufyona iqtisodiyot, korrupsiya, uyushgan jinoyatchilik hamma mamlakatlarda va hamma davrlarda bo‘lgan. Iqtisodiy adabiyotlarda xufyona iqtisodiyotga turli xil ta‘riflar berilgan.
1. Xufyona iqtisodiyot —qonun asosida man qilingan faoliyat turlari.
2. Xufyona iqtisodiyot - iqtisodiy faoliyatning kuzatilmagan va yashirin faoliyat turi.
3. Xufyona iqtisodiyot rasmiy statistikada u yoki bu sabablarga ko‘ra hisobga olinmagan har qanday iqtisodiy faoliyat bo‘lib, unda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar yalpi ichki mahsulot tarkibiga kiritilmaydi hamda soliqqa tortilishdan chetda qoladi.
Xufyona iqtisodiyoti (shuningdek, yashirin iqtisodiyot, norasmiy iqtisodiyot) - bu davlat nazorati va hisobidan tashqarida bo‘lgan jamiyat va davlatdan yashirilgan iqtisodiy faoliyat. Bu iqtisodiyotning kuzatib bo‘lmaydigan, norasmiy qismidir, lekin uning barchasini qamrab olmaydi, chunki u jamiyat va davlatdan yashirin bo‘lmagan faoliyatni, masalan, uy-joy yoki jamoaviy iqtisodiyotni qamrab olmaydi. Bunga iqtisodiyotning noqonuniy jinoiy shakllari ham kiradi, lekin ular bilan cheklanib qolmaydi.
Xufyona iqtisodiyoti - bu amaldagi davlat qonunlari va jamoat qoidalarini chetlab o‘tib, o‘z-o‘zidan rivojlanadigan jamiyat fuqarolari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar. Ushbu biznesning daromadlari yashirin va soliqqa tortiladigan iqtisodiy faoliyat emas. Darhaqiqat, davlat organlarining daromadlarini yashirish yoki soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga olib keladigan har qanday biznes xufyonali iqtisodiy faoliyat deb hisoblanishi mumkin.
Italiyaning mafiyasi Amerika iqtisodiyotiga bostirib kirib, uni “qaroqchilar” usulida tortib olgach, “Xufyona” iqtisodiyoti o‘zining eng baland ovozini 1930 yillarda chiqardi. O‘shandan beri “xufyonali” iqtisodiyot huquqni qo‘llash muammosidan iqtisodiy va milliy muammoga aylandi. 1930 yillarda bunday faoliyatning faqat jinoiy tomoniga taalluqli tadqiqotlar paydo bo‘ldi. 70-yillarda iqtisodchilar “xufyona” faoliyatini o‘rganishga qo‘shilishdi. “Xufyona” iqtisodiy faoliyatining barcha tomonlarini o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi ishlardan birining muallifi amerikalik olim P.Gutman edi. U o‘zining “Er osti iqtisodiyoti” nomli maqolasida “xufyonali” faoliyatni baholashning iloji yo‘qligini aniq ko‘rsatib berdi.
Perulik olim Ernando de Soto tadqiqotlarida Lotin Amerikasi mamlakatlari misolida xufyona iqtisodiyot masalalari jiddiy tahlil etilgan. Ularda davlat sud-huquq tizimi va u himoya qiladigan mulkchilik huquqlari almashuvlarning faqat kichik bir qismi mexanizmini shakllantiradi. Ularda – chakana savdo, jamoat transporti, qurilish va kabi iqtisodiyotning bir qator sektorlar faoliyati mulkchilik huquqlarining xufyona tizimiga asoslanadi. Masalan, Peru poytaxti Lima shahrida yangi ko‘p qavatli turar joy binosini qurish meriyada ruxsat olishdan emas, balki birinchilik tamoyili bo‘yicha qurilish uchun uchastkani egallab olishdan boshlanadi. Shu tariqa mulkchilik huquqlarining o‘rnatilishi xufyona qayd etilgan mulkchilik huquqi unvoni bilan emas, balki ijtimoiy sanksiyalar va oddiy huquq bilan himoyalanadi.
Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish birinchi navbatda qonun doirasidagi harakat bilan ya‘ni, yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta‘kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoyalash xarajatlari va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni “qonunga bo‘ysunish narxi” deya ta‘riflaydi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
- qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar (soliqlarni to‘lash; mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to‘lash).
Tadbirkorlik muammolarini tizimli tadqiq etish milliy instituti (NISIPP) avtonom notijorat tashkiloti 2007 yilda “xufyonaga” o‘tishning asosiy sabablari versiyasini taqdim etdi:
Xufyonaga tushishning asosiy sababi yuqori soliq stavkalari bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolmoqda. Respondentlar davlat apparati korruptsiyasini eng muhim “soliq bo‘lmagan omil” deb hisoblashadi: litsenziyalar, guvohnomalar, ruxsatnomalarni olishda “norasmiy to‘lovlar” hisobga olinmagan naqd pul olishni talab qiladi. Keyingi muhim sabab - bu xufyona sektoridagi sheriklarning ishi (xom ashyoni qog‘ozsiz sotib olish zarurati, “shaxsiy” asosda jalb qilingan kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlari va boshqalar).
Xufyona iqtisodiy faoliyatni amalga oshirganlik uchun jazo muqarrarroq va jiddiyroq bo‘lsa, uning hajmi kamroq bo‘ladi. Shu bilan birga, jazoning muqarrarligi oshishi jazoning og‘irligini oshirishdan ko‘ra, ayniqsa azoblanish ehtimoli kam bo‘lsa, Xufyonaning iqtisodiyoti hajmini ancha pasaytiradi.
“Tadqiqotlarimiz natijasiga ko‘ra, bugungi kunda³³ O‘zbekistonning xufyona iqtisodiyot darajasi taxminan 45-46 foizni tashkil etmoqda. Xufyona iqtisodiyot rivojlangan mamlakatlarda ham bor. Lekin uning iqtisodiyotdagi ulushi qanchaligiga qarab baholanadi. Bizning iqtisodiyotimizda bu daraja bir muncha baland”, — dedi vazir Botir Xo‘jayev.
Uning qo‘shimcha qilishicha, xufyona iqtisodiyotdan chiqishda valyuta siyosatini liberallashtirish va daromad solig‘idagi o‘zgarishlar sezilarli harakat bo‘lgan.
“2017 yilning 5 sentyabridan boshlab valyuta ayriboshlashda bitta kursga o‘tish qabul qilingandi. Bu xufyona iqtisodiyotdan chiqishdagi eng asosiy qadam bo‘lgan. Shuningdek, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini 12 foizga pasaytirish ham xufyona iqtisodiyotdan chiqishning bir yo‘liki, bu aholi o‘zining daromadini ochiq ko‘rsatishiga olib keladi”, — deya ta‘kidladi vazir.