O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati yangiyo‘l tuman 2-son kasb-hunar maktabi

E_} manbaning qisqichlaridagi va o'tkazgichlardagi zaryad-
lar yuzaga keltiradigan kulon maydoni kuchlanganligi E₂
ga modul jihatdan teng va qarama-qarshi yo'nalgan bo'lishidir. Bun-dan, uyurmaviy maydonning birlik musbat zaryadni ko'chirishda baja-radigan ishi, ya'ni §?. o'zinduksiya EYK modul jihatdan kulon may-donining ushbu zaryadni ko'chi­rishda bajaradigan ishiga teng va unga qarama-qarshi yo'nalgan, degan xulosa kelib chiqadi. U holda
\ bo'ladi. Zanjirdagi tokkuchi

qonuniga muvofiq o'zgarganda o'zinduksiya EYK
Ul
qonuniga muvofiq o'zgaradi. (40.7) hisobga olinsa,

hosil bo'ladi, bu yerda u₀= LmI_Q — kuchlanishning modul bo'yicha amplitudaviy qiymati.
Demak, g'altakdagi kuchlanishning tebranishlari faza
jihatdan tok kuchi tebranishlaridan ~ qadar oldin yuradi yoki, boshqacha qilib aytganda, tok kuchi tebranishlari
kuchlanish tebranishlaridan j qadar orqada bo'ladi . G'altakdagi kuchlanish o'zining eng katta qiymatiga erishgan vaqtda tok kuchi nolga teng, kuchlanish nolga teng bo'lgan paytda esa tok kuchi modul bo'yicha eng katta bo'ladi.

O'zgaruvchan tok siklik chastotasining induktivlikka ko'paytmasiga teng bo'lgan kattalik induktiv qarshilik deyiladi:

U holda g'altakdagi tok kuchining amplitudasi

ga teng. Tok kuchi hamda kuchlanish amplitudalarining o'rniga ta'sir etuvchi qiymatlarini olsak,

hosil bo'ladi. Bu formuladan tok kuchining ta'sir etuvchi qiymati bilan kuchlanishning ta'sir etuvchi qiymati hamda induktiv qarshilik o'rtasidagi bog'lanish o'zgarmas tok zanjirida Om qonuniga muvofiq qanday bo'lsa, xuddi shunday bog'lanish bo'lishi kelib chiqadi. Induktiv qarshilik ham xuddi sig'im qarshilik kabi reaktiv qarshilikdir. Agar g'altakning aktiv qarshiligi hisobga olinmaydigan darajada kichik bo'lsa, u orqali o'zgaruvchan tok o'tgan vaqtida issiqlik miqdori ajralib chiqmaydi. ga asosan, induktiv qarshilik chastotaga ham bog'liq. O'zgarmas tok g'altakning induktivligini umuman ,,sezmaydi", v = 0 yoki co = 0 bo'lganda induktiv qarshilik R_L=Q bo'ladi.
O'zgaruvchan tok elementlari bo'lgan aktiv qarshilik (rezistor), kondensator va induktiv g'altaklarni olib, ularni bir-biriga ketma-ket ulab, elektr zanjir tuzamiz va bu zanjirni o'zgaruvchan kuchlanish manbayiga ulaymiz. Mana shu holda zanjirda yuzaga keladigan o'zgaruvchan tok kuchining amplitudasi va ta'sir etuvchi qiymati nimaga teng bo'lishini aniqlaylik. Bu holda kuchla- nishlarning fazasi jihatdan bir-biriga. nisbatan siljigan tebranishlarini qo'shish lozim. Bir necha garmonik tebranishlarni qo'shishning eng oson yo'li ularni vektor diagrammalar yordamida qo'shishdir.
Bu usulning g'oyasi ikkita oddiygina qoidaga asoslangan.
Birinchi qoida. Moduli x_olga teng bo'lib, o'zgarmas burchak tezlik bilan aylanuvchan vektorning proyeksiyasi garmonik ravishda o'zgaradi:
Ikkinchi qoida. Ikkita vektorni qo 'shishda yig 'indi vek­torning proyeksiyasi qo'shiluvchi vektorlar proyeksiya-larining yig 'indisiga teng.
Chastotasi teng, ammo amplituda va fazasi farq qiladigan ikkita garmonik tebranishni qo'shish kerak bo'lsin. Ikkinchi tebranish fazasi jihatidan birinchi tebranishga nisbatan cp₀ qadar siljigan va quyidagi formula bilan ifodalanadi, deb faraz qilaylik:

Bu tebranishlardan har birini o'zgarmas co burchak tezlik bilan aylanuvchan va o'zaro cp₀ burchak hosil qiluvchi tegishli vektorlarning proyeksiyasi deb qarash mumkin (4Q.6- rasm). x, va x₂siljishlarning yig'indisiga teng bo'lgan
) rsiljish ikkinchi qoidaga asosan o'zgarmas co burchak tezlik bilan aylanuvchi yig'indi vektorning proyeksiyasidir:
bu yerda x₀ — yig'indi vektorning moduli, 9— shu vektor bilan proyeksiyasi x, ga teng bo'lgan vektor o'rtasidagi bur­chak. Bu burchak natijalovchi tebranishning x, tebranishga nisbatan faza jihatdan siljishini aniqlaydi.