O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

1.4.3.Innovatsiya jarayonida xorij tajribasi imkoniYatlari 
Hozirgi paytda jahon hamjamiyatining rivojlangan mamlakatlarida an’anaviy ilmiy 
texnika taraqqiyotida innovatsion, ilmiy texnologik tartibga jadal o’tish jarayoni ro’y 
bermoqda. Innovatsion tartibning avvalgisidan farqi shundaki, fanning shakllanishi va davlat 
tomonidan moliyalashtirish tizimidan texnologik va ilmiy innovatsiyalar barcha turlarini 
davlat tomonidan rag’batlantirishga o’tish kuzatilmoqda. 
Hozirda AQSHda va xususan, g’arbiy Evropada, eng avvalo FrantsiYa, GermaniYada 
fan-texnika siyosatining innovatsion siyosatga aylanishi ro’y bermoqda. Uning asosiy vazifasi 
— ilmiy va texnologik innovatsiyalar, eng avvalo kichik va o’rta korxonalar uchun, 
shuningdek o’rta va qisqa muddatli dasturlar sohasida tezkor dversifikatsiYa uchun eng qulay 
sharoitlar Yaratishdir. Fanni moliyalash bo’yicha AQSH jahonda etakchi o’rinlardan birini 
egallaydi. 
Ko’plab rivojlangan mamlakatlarda ITIMTni moliyalashdagi davlatning roli ancha faol 
bo’lib, faqat davlat tashkilotlari tomonidangina amalga oshirilmaydi. Hozirgi vaqtda AQSHda 
federal hukumat ulushi (moliyalash manbai sifatida) barcha xarajatlar salmog’ining
 
50 foizini 
tashkil etadi. Bu ko’rsatkich Buyuk BritaniYa, SHvetsiYa va GermaniYada 40 foiz atrofida, 
FrantsiYad 57 foiz, YAponiYada 28 foiz. ITIMT sohasining davlat tomonidan bunday e’tibor 
bilan ko’plab-quvvatlanishi konuni bo’lib, bir qator dalillar bilan izohlanadi. 
Ilmiy tadqiqot konstruktorlik ishlari davlat tomonidan turli shakllarda qo’llab-
quvvatlanishi mumkin, jumladan: 
• ilmiy tadqiqotlar uchun bevosita byudjet mablag’larini ajratish (davlat tashkilotlari 
orqali moliyalash, shartnomalar tuzish, subsidiYalar ajratish). Ayni holatda davlat yirik xa-
rajatlar talab qilinadigan va ko’plab tavakkalchilikka ega bo’lgan fanning etakchi 
yo’nalishlaridagi ko’p kapitalli tadqiqotlarni moliyalashni o’z bo’yniga oladi. 
• ilmiy tadqiqotlarni (ITIMT) bilvosita moliyalashning turli usullari: xususiy 
kompaniyalar, innovatsiya jarayonini rag’batlantirish, shuningdek, ular investitsiyasini Yangi 
asbob-uskunalar olish uchun kengaytirish maqsadlarida soliq va amortizatsiYa imtiyozlaridan 
foydalanish. 
Davlat ayni vaqtda kichik tadqiqot biznesi uchun shart-sharoit Yaratishga 
ko’maklashadi, davlat tomonidan fan-texnika taraqqiyotini bevosita moliyalash xususida 
to’laroq to’xtab o’tamiz.  

 
41
Uchinchi usul bo’yicha subsidiYalar (grantlar) beriladi, subsidiYalarning o’ziga 
xosligini quyidagicha belgilash mumkin: 
•ular kichik ijrochilarning asosiy ish joyida oylik ish haqidan va unga bog’liq 
bo’lmagan holda beriladi; 
•subsidiYalar qaytarib berilmaydi; 
•subsidiYa olgan olim yoki ilmiy jamoa olgan mablag’larni mustaqil sarflaydi. 
AQSH davlat innovatsiya siyosatining ob’yekti - bu asosan xususiy biznesdir. 
Davlatning bu boradagi siyosati mavjud ilmiy - texnik yutuqlardan xo’jalikda foydalanishga, 
ilmiy-texnik majmuada ichki aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan. 
Davlat innovatsiya siyosatining usul va vositalari ancha keng. Bunga u yoki bu 
ma’noda biznesning innovatsion faolligini rag’batlantiruvchi turli xil davlat tadbirlari kiradi. 
Amerikalik mutaxassislarning ta’kidlashicha, eng samarali tashkiliy shakllardan biri - 
universitet-sanoat, tadqiqot markazlari sanaladi. Davlat ishtirokida tashkil etiladigan bunday 
markazlar doirasida juda keng ko’lamdagi ilmiy texnik masalalarni hal etish imkoni mavjud. 
Sanoat korxonalari va universitetlarning hamkorlikdagi tadqiqotlariga oid yirik dasturlar 
davlatning maqsadli ilmiy-tadqiqot dasturlariga ko’p sohada muqobil (alьternativ) sanaladi. 
Ular printsip jihatdan ishtiroqchilar faoliyatining boshqa korporatsiYa mexanizmini nazarda 
tutadi. 
O’zbekistonda AQSH davlat innovatsiya siyosatining ma’lum bir tomonini qo’llash 
mumkinki, bunda davlat moliyaviy mablag’larining umumlashishini va sanoat moddiy texnika 
bazasini malakali oliy o’quv yurtlari kadrlari bilan ta’minlashi rag’batlantirilishi lozim. Uzoq 
istiqbolga mo’ljallangan tavakkal ilmiy texnika loyihalariga mablag’ ajratishga sanoat 
korxonalarini kiziqtirish uchun davlat dastlabki xarajatlarni o’z bo’yniga olib qolmasdan, 
ishtiroqchi firmalarga kashfiyot va ixtirolardan foydalanishda bepul lizentsiYalar ham berishi 
kerak bo’ladi. 
AQSHdagi eng yirik kompaniyalarda ishlab chiqarish hajmi ko’pincha eng maqbul 
me’yoridan oshadi, aynan shu narsa ilmiy texnika soha rivojlanishida monopoliYani 
to’xtatadi, kichik firmalar faoliyatining muvaffakiYati ham shunda. O’zbekistonda yirik 
firmalar sateliti (ko’makchisi) sifatida ishlaydigan kichik firmalarni tashkil etish uchun shart-
sharoitlar Yaratish zarur. 
Aytaylik, YAponiYada innovatsiya siyosatini amalga oshirishning o’zgacha 
mexanizmi mavjud, Ya’ni YAponiYa hukumatining dasturiy hujjatlarida bayon etilgan ilmiy 
texnika Yangiliklari Yaratilishida strategik tadqiqotlar etakchilari, yo’lboshchilari guruhi 
o’qitilishini ta’minlashga qaratilgan. Ayni paytda, innovatsiya siyosatini qayta ko’rish 
zaruriyatidan kelib chiqqan holda, shu mamlakatning boshqalardan afzal bo’lgan o’z texnika 
va texnologiyasini ishlab chiqish hamda tadbiq etish patent, lizentsiYa savdosiga nisbatan 
talabchanlikni oshirish orqali rag’batlantiriladi. 
YAponiYada ishlab chiqilgan mazkur siyosat amalga oshirilishining o’ziga xos tomoni 
shundaki, kompaniyalarning loyihalarga (ko’pincha davlat tomonidan moliyalanadigak) jalb 
etish mexanizmidir. Dmvlatning bu jarayondagi roli xususiy sektorda, jamoa, sanoat, ilmiy-
tadqiqotlarni rag’batlantirishda ko’rinadi. U birinchi galda yirik korporatsiYalar bilan 
hamkorlik qilishga intiladi. 
YAponiYa tajribasi shuni ko’rsatadiki, demak, O’zbekistonda shakllanayotgan 
innovatsiya sohasi jiddiy texnologiyalarni amalga oshirish assotsiativ shaklda ilmiy tekshirish 
tashkilotlari va korxonalari imkoniYatlarini vaqtinchalik yoki doimiy tarzda birlashtirishni 
talab etadi. Albatta, bunda bosh loyihani amalga oshirish uchun davlat buyurtma berish orqali 
ko’maklashmog’i kerak.  
Sanoati rivojlangan ilg’or mamlakatlar innovatsiya siyosatining zamonaviy davlat 
strategiyasiga xos bo’lgan bir qator umumiy xususiyatlarni sanab o’tish mumkin: 
•ilmiy tadqiqotlarning davlat tomonidan moliyalanishi; 

 
42
•soliq va amortizatsiYa siyosatiga mos holda rivojlangan kontrakt tizimi yordamida 
biznesga ilmiy tadqiqotlar uchun ta’sir o’tkazish; 
•universitetlar va davlat ilmiy markazlarida umummilliy ahamiyatga ega ilmiy 
tadqiqotlarni o’tkazish; 
•ta’lim tizimini moliyalash va tashkiliy takomillashtirish, ayniqsa yukori malakali 
kadrlar tayyorlash; 
•ilmiy-texnik ma’lumotlarni tarqatish tizimini Yanada rivojlantirish. 
YUqorida sanab o’tilgan sanoati rivojlangan mamlakatlardagi davlat innovatsiya 
sohasi strategiyasining umumiy tomonlarini u yoki bu darajada O’zbekiston sharoitida 
qo’llash mumkin. Bu o’rinda albatta, ilgari to’plangan tajriba, an’ana va hukumatning mavjud 
imkoniYatlarini hisobga olish kerak bo’ladi. 
FrantsiYada ilmiy-texnikani rivojlantirish afzalliklarini ishlab chiqish vazifalari uch 
yo’nalishida olib boriladi. Birinchi darajadagi ishlar asosan, ilmiy tadqiqotlar ilmiy markazi 
(CNRS) tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur markaz ilmiy tadqiqotlarni, jumladan, ijtimoiy 
va inson haqidagi fanlar bo’yicha tadqiqotlarni moliyalash borasidagi milliy agentlik sanaladi, 
u asosan, fundamental tadqiqotlarni qo’llab-quvvatlaydi. 
Ilmiy-texnika va innovatsiya rivojlanishining ustunliklarini bashorat qilish hamda 
belgilash bo’yicha ishlar esa, FrantsiYadagi yirik xususiy sanoat va davlat korxonalari 
tomonidan amalga oshiriladi. Bu borada bir qator muammolar mavjud bulsada, FrantsiYa yirik 
bashorat qilish loyihalarni amalga oshirish bo’yicha katta tajribaga ega. Xususan, atom va 
molekulYar fizika, qattiq jismlar fizikasi rivojlanishi bo’yicha bashoratlar qilingan. 
ItaliYada moliyalash va texnik imkoniYatlar muammolari mavjud tarmoqlarga oid 
korporatsiYa va kichik innovatsiya firmalari o’rtasida nomustahkam aloqa mavjud. DaniYada 
esa, «tarmoqlar sxemasi» (chizmasi) deb ataluvchi kichik innovatsiya firmalar tarmog’i 
mavjud bo’lib, u AngliYa, IspaniYa va AQSHga eksport qilinadi. 
SHvetsiYa va NorvegiYada ishchilarning biznesda ishtiroqiga ko’maklashishda boy 
tajriba to’plangan. Buyuk BritaniYa xususiy kapitalni jalb etish chora-tadbirlarini qo’llaydi. 
NiderlandiYa va BelgiYada texnologik reytingni Yaratish uchun muntazam tarzda ishlovchi 
banklar va innovatsiya mYarkazlari tarmoqlari tashkil etilgan. 
Innovanion jarayonlarni doimiy tadqiq etish uchun Evropa hamjamiyati 1983 yilda 
SPRINT innovatsiyalar va texnologiyalarni uzatishga ko’maklashishning strategik dasturini 
Yaratdi. Bu Evropada innovatsion jarayonlar samaradorligini belgilovchi omillarni davriy 
tadqiq etishni boshlab berdi. Ushbu dasturni amalga oshirish natijasida to’plangan 
ma’lumotlar «innovatsiya tug’risidagi Yashil kitob», deb nomlanuvchi ma’ruzaning 
yozilishiga sabab bo’ldi. Unda innovatsiya jarayonlarini rag’bat-lantirishning mavjud 
imkoniYatlari taklif etilgan. 
MDH mamlakaglaridagi iqtisodiy islohotlarga texnik jihatdan ko’maklashish bo’yicha 
TASIS dasturi birinchi galda o’z oldiga xususiylashtirishning bozor shakllari, moliya, 
tadbirkorlikni rivojlantirish, tadbirkorlik infratuzilmasini Yaratish sohalaridan Evropa Nou-
Xau tajribalarini o’zlashtirishga qaratilgan. Ko’rinib turibdiki, u asosan boshqaruv, axborot va 
moliya sohasidagi loyihalarni moliyalashga qaratilgan. 
INTAS dasturi esa, axborotlar va xodimlar bilan ilmiy-texnik almashuvining an’anaviy 
kooperativ shakli sanaladi, u innovatsiya sohasi uchun deYarli ahamiyatsiz. 
Xulosa qilib aytganda, innovatsiya jarayonlarini boshqarish bo’yicha rivojlangan 
mamlakatlar tajribasidan foydalanish ilmiy-texnik ta’lim tizimini modernizatsiYalashni ilmiy 
imkoniYatlarini ochish, xorij texnologiyasini keltirish, raqobatbardoshlik yo’nalishlarini 
aniqlash va boshqa masalalarni hal etishga qaratilgan. 
Nazorat savollari 
1.XVFning  baholashicha, jahon  YAIMning miqdori rivojlanayotgan va bozor  
iqtisodiyotiga o’tayotgan  mamlakatlarda qanday o’sishi kutilmoqda? 

 
43
2.YApon inovatsion menedjmenti usullari va uni boshqa mamlakatlar menejmentidan 
farqini ayting? 
3.YAponiYaning yirik tadbirkori S.Xonda boshqaruv falsafasini so’zlab bering? 
 4.«Panasonik» kompaniyasining asoschilaridan biri I.Matsusita boshqaruv bo’yicha 
birinchi xulosalarini keltiring? 
5.Rivojlangan ilg’or mamlakatlarda ilmiy tadqiqot tajriba konstruktorlik ishlari 
(ITTKI) davlat tomonidan qanday shakllarda qo’llab-quvvatlanadi? 
 6.Sanoati rivojlangan ilg’or mamlakatlar innovatsiya siyosatining zamonaviy davlat 
strategiyasiga xos bo’lgan bir qator umumiy xususiyatlarni sanab o’ting? 
7.FrantsiYada ilmiy-texnikani rivojlantirish afzalliklarini ishlab chiqish vazifalari 
nechta yo’nalishida olib boriladi va ular qaysilar?  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-bob.Innovatsion loyihalarni  baholash  va innovatsion jarayon 
2.1.Innovatsion loyihalarni baholash  
Reja:1.Investitsion  loyihalarni  baholash  usullari va qo’shilgan mablag’ umumiy 
summasi  
2.Innovatsion loyihalarni baholash tartibi 
3.Innovatsiya menedjmentini baholash  mezonlari 
 
TaYanch iboralar: investitsiya  qoplash, sof qiymat oqimi,  integral samara hisobi, 
investitsiyalar rentabelligi, investitsiya  samaradorlik  koeffitsienti. 
  
2.1.1.Investitsion  loyihalarni  baholash  usullari va qo’shilgan mablag’ umumiy 
summasi  
Investitsiya  qoplash  muddati. Bu usul eng  sodda  usul  bo’lib  bunda  investitsiya  
kanday  muddatda  olinadigan  foyda hisobi  koplalishini  aniqlanadi. 
Pul tushumi  yillar  bo’yicha bar  tyokis  kelib  tushganda: 
 
                                         Investitsiyalar 
Qoplanish  muddati (n)=  ---------------- 
                             AmortizatsiYa  yili+yillik sof  foyda 
 
     Agar pul tushumi  bir  tyokisda  kelib  tushmasa, investitsiyani qoplanish  muddati pul 
tushuimning investitsiya  qiymatidan  ortib ketish muddatiga teng. 
Bu usul  sodda  bo’lgani  bilan  o’ziga  xos  kamchiliklarga  ega. Birinchidan  bir  xil  
umumiy  daromad  summasi, daromadni  yillar  bo’yicha  xar  xil  tao’simlaydigan  loyihalar  
orasidagi  farqni  ko’rsatmaydi. Ikkinchidan, investitsiya  qoplangan  kegin  davrni hisobga  

 
44
olmaydi. SHunga  qaramay  bu  usuldan  foydalanishi  maqsadga  muvofiqdir. Ayniqsa  
korxona  investitsiyani  qisqa  muddatdakoplanishidan  manfatdor  bo’lsa,  odatda  bu xol  tez 
o’zgaruvchan  texniknologik  sohalardan  namayon  bo’ladi. 
Investitsiya  samaradorlik  koeffitsienti. 
      YAna    bir    investitsiya    loyihalarni    baxolash  usul  bo’lib  investitsiya  samaradorlik  
koeffitsentini  hisoblash  usulidir. (investitsiya  bugalter  rentabilligi). Bu koeffitsent  yilik  
o’rtacha  foydani  investitsiya  o’rtacha  qimmati  bo’lishi  orqali  topiladi. Bu koeffitsientni  
hisoblashda  o’rtayillik  sof  foyda  (balans  foyda  byudjet  ajratmalari) va  investitsiya  
o’rtacha  qiymati  uning  boshlangishlab  chiqarish  qiymatining  Yarimidan  foydalanadi. 
Olingan  qiymati  umumiy  kapital  samaradorlik  koeffitsient  bilan  taqqoslab  ko’rish  
e’tiborga  molik. 
                                              O’rtacha  yillik  sof foyda 
Investitsiya  samaradorligi  koef.= ----------------------------------- 
                                             Investitsiyalar yig’indisi+ 
                                                         Asosiy fondlarni  qoldiq baxosi 
 
                                                     Umumiy  sof  foyda 
Kapital  samaradorligik =----------------------------------------------------- 
                        Umumiy  kiritilgan vositalar  yig’indisi 
Qo’shilgan mablag’ umumiy summasi. Bu  usulning  soddaligi  xam  qo’llanishga  
qulaydir, bir  bu  usul  xam o’ziga  xos  kamchilikga  ega  bunda  vaqt  omilini  hisobga  
olinmaydi. Masalan: bir xil  o’rtacha  yillik  foydani  xaqiqatga  esa bu  foyda  yillar  
mobaynida  o’zgarib  boradi. Ma’lum  darajada, birinchi  ikkita  usulning  kamchiliklari  pul  
oqimlarni  diskontlash  tamoiliga   asoslangan usullarni  qisqartirilishiga  olib  keladi.Jahon  
amaliyotida  bir  necha  bunday  usullar  mavjud, ularning  mohiyati  investitsiya  umumiy  
qiymatini  kelajak  tushumlar  qimmati  bilan  taqqoslashdan  iborat. Bir  qator   yillar  
mobaynida  investitsiyalar  ma’lum  yillik  daromad  beradi, bular  mos  ravishda  
R1,R2,R3,R4,...  Rn bilan belginadi. Lyokin  davr o’tishi  bilan  pulning  to’lov qimmatini  
o’zgartirish,  investitsiyada  kelgan foyda, to’g’rirog’i  pul  tushumlarini  olidingi  va  keyingi  
davrda  nisbattan  to’lov  qobiliyati  farqlanish  turadi. Korxona  uchun  ularning  davrlarga  
mos  ravshda  nisbatini  ko’rib  chtikishtirokchilar  e’tiborga  molik. Vaqtga nisbatan  pul  
oqimlarini  baxolash  tamoillari  kuyidagidan  iborat: 
-  P davr  mobaynida  i % keltiruvchi  bugungi  kundagi  pul  mablag’larning  miqdori  
(qimmatining) kelajakdagi  qiymati  quydagi  formula  bilan  hisoblanadi: 
 
Kelajak  qiymati =  Amaldagi narx* (1+i) * 5n 
 
Hozirgi qiymat–ma’lum davr mobaynida i % keltiradigan. 
Kelajakdagi  to’lovlarning bugungi qimmati quydagicha aniqlanadi. 
 
                                       Kelajak narxi 
Hozirgi kundagi qiymat = --------------------------- 
                                        (i+r)* 5K 
 
Pk va Rk k yilda, r % keltiruvchi  yillik daromad  va diskont  daromad. 
 
2.1.2.Innovatsion loyihalarni baholash tartibi 
Jahon maxalliy amaliyotda innovatsion loyihalarini baholashni bir nechta 
standartlashgan tamoyillari mavjud. 

 
45
      Avvalo  loyihani  oldindan  tekshirish o’tkaziladi, uning davomida loyiha maqsadi va 
korxonaning joriy va istiqboldagi faoliyatiga mosligi aniqlanadi. Oldindan tekshirish paytida 
loyiha bilan bog’liq xatarlar, Yaratilayotgan loyiha . ImkoniYatlarni amalga oshirish uchun 
zarur tajribani korxonada mavjudligi aniqlanadi. Huddi shu davrda  innovatsion loyihani  
baxolash uchun ishlatiladigan me’zonlar aniqlanadi. Keyin  innovatsion loyihani amalga 
oshirish maqsadga  muvofiqligi baholanadi. Odatda baholash 3 bosqichda olib boriladi: 
1. 
Yillar bo’yicha boshlang’ich ko’rsatkichlar hisoblanadi (realizatsiya qilish hajmi, joriy 
xarajatlar, eskirish, taklif qilinayotgan innovatsiyalardan keladigan sof pul tushumlari 
va sof foyda hajmi). 
2. 
Analitik koeffitsientlarni hisoblash (innovatsiyalarni sof joriy qiymatini hisoblash, 
innovatsiyalar rentabelligi o’z-o’zini qoplash muddati va innovatsion loyiha 
samaradorligi koeffitsenti). 
3. 
Koeffitsentlar  tahlili (bu korxonada qabul qilingan me’zonlar asosida loyiha yoki 
qabul qilinadi, yoki undan voz kechiladi, tadbirkor o’zining fikricha eng muhim 
bo’lgan bir yoki bir nacha me’zonlarga qarab ish ko’rish mumkin, yoki  qo’shimcha 
omillarni hisobga olish mumkin). Innovatsion loyiha qabul qilingan holda uning 
realizatsiyasi bo’yicha konkret choralar ko’riladi.har xil innovatsion loyihalarni 
solishtirish va ulardan eng afzalini tanlash uchun ishlatiladigan asosiy ko’rsatchichlar-
bu kutilayotgan integral samarasi ko’rsatkichidir(halq xo’jaligi darajasida iqtisodiy, 
alohida tashkilot darajasida tijorat).huddi shu ko’rsatkichlar rezervlash va sug’urtalash 
shakli va ratsional hajmlarini asoslash uchun ham ishlatiladi. 
Agar loyihani amalga oshirish har xil sharoitlarda ehtimoli aniq ma’lum bo’lsa, 
kutilayotgan integral samara matematik kutilish formulasi bo’yicha hisoblanadi. 
Eoj=Zi*Pi 
Bu erda Eoj-loyihaning kutilayotgan integral samarasi; 
           Zi-realizatsiyaning 1-sharoiti bo’yicha integral samara. 
           Pi-bu loyihani amalga oshirish ehtimoli. 
 
     Umumiy holda kutilayotgan integral samara hisobini quyidagi formula bo’yicha o’tkazish 
tavsiYa etiladi: 
 
Eoj=h*Emax+(1-h)*Emin 
bu erda Emax va Emin -ijozati ehtimolli taqsimlash bo’yicha integral samarani matematik 
kutilishini eng katta va eng kichik; h-xo’jalik sub’yektini noaniqlik sharoitida avzal ko’rishlari 
tizimlarini aks ettiruvchi, samarani noaniqligini hisobga olish uchun mahsus normativ; 
Kutilayotgan integral integral iqtisodiy samara topilganda uni 0.3 24 darajasini olish tavsiYa 
etiladi. 
Diskontlangan daromadlardan umumiy yig’ilgan xatoligi va boshlang’ich 
investitsiyalar orasidagi farq sof joriy qiymatni tashkil etadi(sof keltirilgan samara): 
 
Investitsiyalarning           Diskontlangan           Doimiy 
sof joriy                   =    daromadlardan       daromadlar 
qiymati                        umumiy kattaligi     hajmi (kattali) 
 
     Aniqki, agar sof joriy qiymat musbat bo’lsa unda investitsion loyihani qabul qilish, zarur, 
manfiy bo’lgan undan voz kechish lozim. Agar sof joriy qiymat 0ga teng bo’lsa, loyihani 
foydali yoki zararli deb aytib bo’lmaydi. U xolda solishtirishni boshqa usullarni ishlatish 
zarur. Bir nechta alьternativ loyihalarni o’rin beriladi. 
     Keltirilgan formulalar yordamida qo’lda hisoblash juda xam mexnat talab etuvchi shuning 
uchun diskontlangan baxolarga asoslangan bu va boshqa usullarni qo’llash qulayligi uchun 

 
46
vaqt intervali va diskontlash koeffitsenti miqdoriga bog’liq ravishda murakkab protsentlar, 
diskontlash ko’paytuvchilari, pul birlagani diskontlangan miqdori va xokazolar keltirilgan 
maxsus statistik jadvallaridan foydalaniladi. 
Investitsiyalar rentabelligi. Sof joriy qiymat usulini qo’llash, uning hisoblanishi qiyin 
bo’lishi qaramasdan o’z-o’zini qoplashdavri va investitsiyalarini samaradorligini baxolash 
usulini qo’llashga afzalroqdir, chunki pul tushumlarni vaqtinchalik aspektlarini hisobga oladi. 
Bu usulni qo’llash nafaqat absolyut ko’rsatchichlarini (sof joriy qiymatni) balki solishtirma 
ko’rsatkichlarini hisoblash va solishtirishga imkon beradi.Ularga investitsiyalar rentabelligi 
kiradi: 
     Investitsiyalarrentabelligik  diskontlangan  daromadlarning  umumiy  yig’ilgan  kattaligi 
investitsiyalar kattaligi. 
     Aniqki, agar rentabellik 1 dan katta bo’lsa loyihani qabul qilish lozim, 1 dan kichik bo’lsa, 
voz kechish lozim. Sof joriy qiymati kattaligi bir xil bo’lgan alьternativ loyihalar qatoridan 
birini tanlashda yoki investitsiyalar protfelini komplektlashda, Ya’ni maksimal sof joriy 
qiymat beradigan pul vositalarini bir vaqtdagi investitsiyalashni bir necha variantdan tanlashda 
investitsiyalar rentabelligi nisbiy ko’rsatkich sifatida juda ham qulaydir. 
 
2.1.3.Innovatsiya menedjmentini baholash  mezonlari 
Investitsiya  zarurligiga  bir  necha  sabablar  mavjud. Ulardan  asosiylari  mavjud  
bo’lgan  moddiy-texnik  ishlab  chiqish  bazani  Yangalash  yoki  almashtirish, uni  
takomillashtirish,  eskirgan ishlab  chiqarish  vositalarini  modernizatsiYalash, ishlab  
chiqarish  xajmini  ko’paytirish  uchun  vositalarini  kengaytirish va x.k. 
      Investitsiya  manbai  asosan  korxonalarning ichki  mablag’lari (ustav kapitali, 
amortizatsiYa  fondi, korxonaning  taqsimlangan foydasi)  hisoblanadi. Korxona  foydasini  
qayta  ishlab  chiqarishga  jalb qilish  investitsiyani  moliyalash  eng arzon  ko’rinishidir. Uni 
ilab chiqarishga bevosita  jalb qilinishi  qaytarilishi  zarur  bo’lgan kredit  foizlari  bilan 
bog’liq  yoki  qimmatli  kog’ozlarni  chiqarish  bilan  bog’liq qo’shimcha  xarajatlardan  holi 
bo’lish imkonini beradi. Korxona foydasi  ishlab  chiqarishga  bevosita qayta  jalb qilinsada, 
uning  nazorat sistemasi  saqlanib qoladi, chunki aktsionerlar, Ya’ni  paychilar soni  
o’zgarmay  qoladi. 
Investitsion  faoliyat  odatda  noaniqlik  sharoitida amalga oshirililadi, shuning uchun 
bunday  vaziYatda  tavakkalchilik  omilini  hisobga  olishimiz  kerak. Yangi  uskuna, 
vositalarini  sotib  olishi  va  uzlashtinrilish  paytida. Odatda, kelajakda  shular  hisobiga  
keladigan  iqtisodiysamarani  aniqlash  murakkab jarayondir. SHuning  uchun investitsion 
loyiha  taxlili  paytida  ko’p mukobil  investitsion  loyihalar  ko’rib  chiqilib, Yagona  
investitsion qaror  qabul  qilinadi. Bir necha   loyiha  ichidan  bittasini  qabul  qilish  ular  
ma’lum  kriterii  va  parametrlar  asosida  taxlil  qilish orqali  amalga  oshiriladi. Bunda  
loyihalarni  ko’rib  chiqishida  bir  necha  kriterii  va  parametrlardan  foydalanadi (kuyilma  
xajmi, koplanish  muddati, jalb  qilinadigan  mablag’  manbai) loyihalarni  barcha  kriteriYalar  
bo’yicha  qarab chiqilgandan  so’ng  ichida  bittasi  qabul  qilinadi, shuning uchun  yo’l  
qo’yiladigan  xam  boshqa  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilish  singari  san’atdir. Bu erda  
tadbirkorning  tajribasi, bilimi, mutaxassisligi  va  kolaversa  sezish  xoli  muxum  rol 
o’ynaydi. Tadbirkorga jahon  menedjmenti  xazinasida  yig’ilib  keladigan  bilimlar,  jumladan  
menedjment  amaliyotida  shakillanib  qo’llanib  keladigan  investitsion  loyihalarni  baxolash  
uslublarini  katta yordam  berib  keladi. Menedjment  amaliyotida  investitsion  loyihalarni  
baxolashni  bir  necha  usullari mavjud. Ularni  chizma  shaklida  quydagicha  ko’rishimiz  
mumkin. 
    Investitsiyani  qoplash  muddati. Bu usul eng  sodda  usul  bo’lib  bunda  investitsiya  
kanday  muddatda  olinadigan  foyda hisobi  koplalishini  aniqlanadi. 
Pul tushumi  yillar  bo’yicha bar  tyokis  kelib  tushganda: 

 
47
                                         Investitsiyalar 
Qoplanish  muddati (n)=  ---------------- 
                             AmortizatsiYa  yili+yillik sof  foyda 
Agar pul tushumi  bir  tyokisda  kelib  tushmasa, investitsiyani qoplanish  muddati pul 
tushuimning investitsiya  qiymatidan  ortib ketish muddatiga teng. 
     Umumiy  ko’rinishda  koplanish  muddati 
n 
         
Σ  RK>1 
k=1 
 RK-k yillik  sof  pul foydasi. 
       Bu usul  sodda  bo’lgani  bilan  o’ziga  xos  kamchiliklarga  ega. Birinchidan  bir  xil  
umumiy  daromad  summasi, daromadni  yillar  bo’yicha  xar  xil  tao’simlaydigan  loyihalar  
orasidagi  farqni  ko’rsatmaydi. Ikkinchidan, investitsiya  qoplangan  kegin  davrni hisobga  
olmaydi. SHunga  qaramay  bu  usuldan  foydalanishi  maqsadga  muvofiqdir. Ayniqsa  
korxona  investitsiyani  qisqa  muddatdakoplanishidan  manfatdor  bo’lsa,  odatda  bu xol  tez 
o’zgaruvchan  texniknologik  sohalardan  namayon  bo’ladi. 
 
Investitsiyani 
qoplanish muddati 
    
Investitsiya rentabelligi 
 
Investitsiyalarni 
samaradorlik 
koeffitsienti 
 Investitsiya 
jarayonlarini 
baholash 
 
 
 
Mezon ro’yxati usuli 
 
 
 
Pul oqimini 
diskontlashtirish 
 
 
Balli usul 
 
Sof joriy qiymat 
 
Boshqa usullar 
    
            2.1-chizma. Investitsion  loyihalarni  baxolash  usullari 
 
Investitsiya  samaradorlik  koeffitsienti. YAna  bir  investitsiya  loyihalarni  baxolash  
usul  bo’lib  investitsiya  samaradorlik  koeffitsentini  hisoblash  usulidir. (investitsiya  
bugalter  rentabilligi). Bu koeffitsent  yilik  o’rtacha  foydani  investitsiya  o’rtacha  qimmati  
bo’lishi  orqali  topiladi. Bu koeffitsientni  hisoblashda  o’rtayillik  sof  foyda  (balans  foyda  
byudjet  ajratmalari) va  investitsiya  o’rtacha  qiymati  uning  boshlangishlab  chiqarish  
qiymatining  Yarimidan  foydalanadi. Olingan  qiymati  umumiy  kapital  samaradorlik  
koeffitsient  bilan  taqqoslab  ko’rish  e’tiborga  molik. 
                                              O’rtacha  yillik  sof foyda 
Investitsiya  samaradorligi  koef.= ----------------------------------- 
                                             Investitsiyalar yig’indisi+ 
                                                              Asosiy fondlarni  qoldiq baxosi 
 
                                                             Umumiy  sof  foyda 
Kapital  samaradorligik =----------------------------------------------------- 

 
48
                                Umumiy  kiritilgan vositalar  yig’indisi 
 
Qo’shilgan mablag’ summasi. Bu  usulning  soddaligi  xam  qo’llanishga  qulaydir, bir  
bu  usul  xam o’ziga  xos  kamchilikga  ega  bunda  vaqt  omilini  hisobga  olinmaydi. 
Masalan: bir xil  o’rtacha  yillik  foydani  xaqiqatga  esa bu  foyda  yillar  mobaynida  o’zgarib  
boradi. Ma’lum  darajada, birinchi  ikkita  usulning  kamchiliklari  pul  oqimlarni  diskontlash  
tamoiliga   asoslangan usullarni  qisqartirilishiga  olib  keladi.Jahon  amaliyotida  bir  necha  
bunday  usullar  mavjud, ularning  mohiyati  investitsiya  umumiy  qiymatini  kelajak  
tushumlar  qimmati  bilan  taqqoslashdan  iborat. Bir  qator   yillar  mobaynida  investitsiyalar  
ma’lum  yillik  daromad  beradi, bular  mos  ravishda  R1,R2,R3,R4,...  Rn bilan belginadi. 
Lyokin  davr o’tishi  bilan  pulning  to’lov qimmatini  o’zgartirish,  investitsiyada  kelgan 
foyda, to’g’rirog’i  pul  tushumlarini  olidingi  va  keyingi  davrda  nisbattan  to’lov  qobiliyati  
farqlanish  turadi. Korxona  uchun  ularning  davrlarga  mos  ravshda  nisbatini  ko’rib  
chtikishtirokchilar  e’tiborga  molik.  
      Sof qiymat oqimi. Diskont daromadlarni  R yilda yig’ilgan qiymatini investitsiya qiymati 
bilan taqqoslash kerak. R  yilda  yig’ilgan diskont  daromadlarining umumiy  miqdori  diskont  
to’lovlarining  umumiy  summasiga  teng. 
  n     Pk 
Rk =  
Σ     ----------- 
     k=1   (1+r) 5k 
Yig’ilgan diskont  daromad  qiymati  bilan  investitsiya  boshlang’ich  qiymati  orasidagi  farq 
sof  joriy  qiymatni keltirib  chiqaradi. SHunga qarab  sof  joriy  qiymat  musbat  bo’lsa, bu  
loyiha  qabul  qilish  agar manfiy  bo’lsa, qabul  qilmaslik  kerak. Agar bu  qiymat  nolga  teng  
bo’lsa, unga boshqa  usullar  bilan baxolash  kerak. Agar bu qiymat  nolga  teng bo’lsa, unga 
boshqa  usullar  bilan baxolash  kerak. Odatda  mukobil  loyihalarni  ko’rib  chiqarishda  
shuningdek  ko’rsatkich  katta  axamiYat  beradi. Bu  formullalarni  kulda  hisoblab 
chyokishtirokchilar  juda  murakkab  jarayondir. SHuning uchun  buni  soddalashtirish  
maxsus  statistik  jadvallar  tuzilgan. 
       Turli   xil  mezonlar  yordamida  investitsion  loyihalarni  tanlab olish usulini  mazmuni 
quydagilardan  iborat. 
      Loyiha xar  bir  qo’yilgan  mezonlarga  mosligi  ko’rib chiqiladi  va  xar  bir  mezon  
bo’yicha  loyiha  baxolanadi. Bu  usul  bo’yicha  loyihani  kamchiligini va yutug’larini  aniq  
ko’rish mumkin, va 1-baxolash qiyinchiliklar  paydo  bo’lganda  biror  bir mezonlar e’tiborsiz 
qolmaslikka  kafolat  beradi. 
     Innovatsiya    loyihalarni    boxolashda    zarur  bo’lgan  mezonlar o’zini  aniq  korxona  
xususiyati,  uni  sohasi  va  strategik  yo’nalishi  bilan  ajralib  turadi. Mezonlar  turkumini  
tuzishda  maqsadlaridan  strategiya  va  korxona  masalalaridan  uni  uzoq  muddatli  rejalarga  
orientatsiYasidan  kelib  chiqqan  mezonlarni  qo’llash. 
Innovatsion  loyihalarni  baxolashda  asosiy mezonlar  bo’lib: 
-korxona  maqsadlari, strategiya,  siyosat va  qimmatlilik. 
-loyihani  tashkilot  strategiyasi  va  uzoq  muddatli  reja  bilan  mosligi. 
-korxona   strategiyasini  o’zgarishlarini  moslashuvchanligi.   
-korxonani  tavakkalchilikka  bo’lgan  munosabatga  muvofiqligi. 
-korxonani  Yangiliklarga  bo’lgan  munosabatlarga  muvofiqligi. 
-korxona  talabalarini, maddat  aspektini  e’tiborga  olgan  xolda  muvofiqligi. 
-loyihani  korxonaning o’sish  potentsialiga  muvofiqligi. 
-korxona  mustaxkamligi. 
-mustaxkamlikka  ta’sir  qiluvchi  korxonaning  diversifikatsiYa  darajasi. 
-korxonani  zamonaviy  holatiga  ta’sir  qiluvchi  katta  moliyaviy  xarajatlar  va  qaysidir  
muddatga  qaldirilgan  olinidigan  foyda. 

 
49
-rejalashtirilgandan  chetlangan  maddat,  xarajat  va  masalalarni  bajarilishni  ta’siri. 
Moliyaviy   mezonlar 
-investitsiya  xajmi  (ishlab   chiqarishga, marketinga,  loyihani  ITTKI izlanishlarga  
qilinadigan  sarf  xarajatlar). 
-yillik  potentsial  foyda  xajmi. 
-kutiladigan  sof  foyda  normasi. 
-loyihani  korxonada  qabul  qilingan  kapital  qo’yilmasini  iqtisodiy  samaradorlik  
mezonlarni  muvofiqligi. 
-loyihani  amalga  oshirishga qilinadigan  birinchi  sarf  xarajatlar. 
-loyihani maddatdan  keyin  olib  keladigan  foydasi. 
-zaruriy  vaqtda  moliyani  bo’lishi. 
-boshqa  moliyaviy  vosita  talab  qiluvchi  loyihalariga  qabiul   qilinadigan  loyihani  ta’siri. 
-loyihani  moliyalash  uchun  qarzga  kapital  (kredit) olish  zaruriyati  va  ularning  
investitsiyalardagi  qismi. 
-loyihani  bajarish  bilan  bog’liq  bo’lgan  moliyaviy  hatar. 
-loyihadan  tushayotgan  daromadlarning  barqarorligi. 
-mahsulot  hizmat  chiqarish  boshlanadigan  va  damakki, kapital  xarajatlari  qaytariladigan  
vaqt  oraliqi. 
-soliq   qonunchiligini  ishlatish  imkoniYati. 
-fond  qaytishi  Ya’ni  o’rtacha  yillik  Yalpi  daromad  (loyihadan  olingan), kapital  
harajatlari  nisbati  (i. ch. quvvatlarini  o’zgarishiga  bog’liq   bo’lmagan  doimiy  xarajatlarni  
fond  qaytish  darajasi  qanchalik  katta bo’lsa, tashkilotning  umumiy  sariflaridagi  qismi  
shuncha  kam bo’ladi,  demak, agar  bu  korxonada  fond  qaytish  darajasi  tarmoqdagi  
o’rtachadan  past  bo’lsa,  unda  krizis  holatida  birinchi  bo’lib  ishdan  chiqish  imkoniYati  
ko’p. 
-loyihada  qo’yilgan mahsulotning  harajatlari  strukturasini  eng  qulayligi  (eng  arzon  va  
etarli  bo’lgan  ishlab  chiqarish  resurslarni  ishlatish). 
Ishlab  chiqarish  mezonlari 
-Loyihani  amalga  oshirish  uchun  texnologik  engiliklardagi  zaruriyat. 
-Bor  ishlab  chiqarish  quvvatlariga  loyihani  mosligi  (korxonada  bor  ishlab  chiqarish  
quvvatlaridan  foydalanishni  yuqori  darajasi  saqlanib  qoladimi  yoki  loyihani  qabul  qilish  
bilan qo’shimcha  sarf  ko’payib  ketadimi) 
-Ishlab  chiqarish  personali  mavmuligi. 
-Ishlab  chiqarish  harajatlari  hajmi. Ularni  raqobatchilarniki  bilan  solishtirish. 
-Qo’shimcha  ishlab  chiqarish  quvvatlariga  bo’lgan  ehtiyoj. 
 
Tashqi  va  ekologik  mezonlar 
-Mahsulot va  ishlab  chiqarish  jarayonining  zarurli  ta’siri. 
-Loyihani  qonuniy  ta’minlanishi,  ularni  qonunchilikka  mosligi. 
-Kelajakdagi  qonunchilikni  loyihaga  ta’siri  ehtimoli. 
-Loyihani  amalga  oshirishga jamoatchilik  fikrini  javobi  ehtimoli. 
 
Nazorat savollari 
1.Investitsiya  qoplash  muddati ko’rsatgichlari tenglamalarini yozing? 
2.Sof qiymat oqimi topish formulasini ayting? 
3.Integral samara hisobini tenglamalarini yozing? 
4.Investitsiyalar rentabelligi sonli chegarasini ayting va tarif bering? 
5.Investitsiyani  qoplash  muddati nazariy yo’l bilan tushintiring? 
6.Investitsiya  samaradorlik  koeffitsienti qanday aniqlanadi? 
7.Innovatsion  loyihalarni  baholashda  asosiy mezonlar  bo’lib nimalar hisoblanadi? 

 
50
 
 
Test savollari 
1.Innovatsion loyihani amalga oshirish maqsadga  muvofiqligi baholovchi 3 
me’zonlari:  
-yillar bo’yicha boshlang’ich ko’rsatkichlar hisoblanadi; analitik koeffitsientlarni 
hisoblash; koeffitsentlar  tahlili; 
-yig’ilgan diskont  daromad  qiymati; o’rtacha  yillik  sof foydani hisobi; sof qiymat 
oqimini beligilash; 
-analitik koeffitsientlarni hisoblash; asosiy fondlarni  qoldiq bahosi topish; o’rtacha  
yillik  sof foydani hisobi. 
2.Innovatsion  loyihalarni  baholashda  asosiy mezonlar  bo’lib: 
-korxona  maqsadlari, strategiya,  siyosat va  qimmatlik; moliyaviy   mezonlar; ishlab  
chiqarish  mezonlari; tashqi  va  ekologik  mezonlar; 
-kutiladigan  sof  foyda  normasi; loyihani  bajarish  bilan  bog’liq  bo’lgan  moliyaviy  
hatar; loyihada  qo’yilgan mahsulotning  harajatlari  strukturasini  eng  qulayligi; 
-korxonani  Yangiliklarga  bo’lgan  munosabatlarga  muvofiqligi; rejalashtirilgandan  
chetlangan  muddat,  xarajat  va  masalalarni  bajarilishga  ta’siri; korxonani  
tavakkalchilikka  bo’lgan  munosabatga  muvofiqligi.