O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus taʹlim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

9.2 . Zamonaviy reklama jarayonining o„ziga xos xususiyatlari, 
funksiyalari va uning turlari 
Reklama beruvchilar bu ishlab chiqaruvchilar, chakana va ulgurji savdogarlar, 
injiniring, transport, sug‗urta, maslahat kompaniyalari, distribьyuterlar, kasaba 
uyushmalari, xususiy shaxslar va boshqalardir.
Reklama beruvchilarning asosiy turlari o‗rtasidagi nisbat quyidagicha. 
Umummilliy reklama beruvchilar asosiy qismni tashkil etib, asosan tovar 
ishlab chiqaruvchi firmalardan iborat bo‗ladi. Masalan, AQShda 10 ta yirik 
umummilliy reklama beruvchilar hisobiga jami reklama xarajatlarining 70 %i to‗g‗ri 
keladi. 
Mahalliy reklama beruvchilar asosan chakana savdogarlardan iborat bo‗ladi. 
O‗z hududida xarid bo‗yicha agentlar rolini o‗ynashga intilar ekan, chakana 
savdogarlar aholiga ular uchun nimalarni xarid qilganini xabar qilish va nima uchun 

---

91 
tovarlarni aynan ulardan sotib olish kerakligini asoslash uchun reklamaga katta 
mablag‗ sarflaydilar. 
Reklama jarayonining printsipial sxemasi to‗rt bo‗g‗indan iborat bo‗lib, 
quyidagi ko‗rinishga ega.
1. Reklama beruvchi — reklama agentligiga reklama buyurtmasi beruvchi va 
buning uchun haq to‗lovchi huquqiy yoki jismoniy shaxs. Reklama beruvchining 
asosiy funksiyalari quyidagilar hisoblanadi: 
• reklamaga muhtoj tovarlarni, xususan, eksport tovarlarni aniqlash; 
• reklama agentligi bilan birgalikda bu tovarlarni reklama qilish darajasi va 
o‗ziga xos xususiyatlarini aniqlash; 
• reklama agentligi bilan birgalikda reklama mahsulotini yaratish va reklama 
tadbirlarini o‗tkazish rejasini ishlab chiqish; 
• reklama agentligi bilan birgalikda reklamani yaratish va reklama tadbirlarini 
o‗tkazish budjetini ishlab chiqish; 
• agentlik bilan reklama materiallarini yaratish, reklama tarqatish vositalarida uni 
joylashtirish, reklama tadbirlarini o‗tkazish va hokazolar bo‗yicha shartnoma 
imzolash; 
• reklama ishlarini bajaruvchiga boshlang‗ich ma‘lumotlar tayyorlashda yordam 
berish; 
• mahsulot yoki xizmatning texnik va amaliy ma‘lumotlarini taqdim etish; 
• texnik maslahatlar, reklama materiallari, maket va originallarini tasdiqlash; 
• bajaruvchining hisob raqamiga pul to‗lash. 
2.Reklama agentliklari bu – mijozlarga reklama loyihalarini tuzish va amalga 
oshirish bo‗yicha xizmatlar ko‗rsatishga ixtisoslashgan firmalardir. Ular bir 
tomondan o‗z tovarlarini reklama qiluvchi sanoat, savdo va boshqa firmalar bilan, 
ikkinchi tomondan esa gazeta va jurnal kontsernlari, radio va telekompaniyalar 
o‗rtasida vositachi sifatida harakat qiladi.
3. Reklamani tarqatish vositalari bu — reklama xabarlari iste‘molchilarga 
yetkazib beriladigan axborot kanalidir. Reklama jarayonida reklamani tarqatish 
vositasini odatda tashkilot egasi taqdim etadi.

---

92 
4. Iste‘molchi bu – reklama beruvchi manfaatdor bo‗lgan biron bir hatti-
harakatni amalga oshirishga undash uchun reklama xabarlari yo‗naltirilgan shaxsdir. 
Oxirgi paytlargacha reklama jarayoning faol ishtirokchilari faqat dastlabki uch 
bo‗g‗in bo‗lib, iste‘molchiga faqat reklama ta‘siriga uchrashi lozim bo‗lgan passiv rol 
ajratilar edi. Endi esa iste‘molchining o‗zi ham reklama jarayonining faol 
ishtirokchisiga, ba‘zida esa tashabbuskoriga ham aylanmoqda. U o‗z ixityori bilan 
reklama agentliklaridan reklamani tarqatish vositalarini yoki reklama beruvchidan 
o‗ziga kerakli bo‗lgan axborotlarni so‗rab oladi. Hozirgi paytda reklama faoliyatida 
iste‘molchi teskari aloqa tashabbuskori sifatida xizmat qiladi. 
Reklama jarayonini amalga oshirish vaqtida unga boshqa qatnashchilar – 
davlat (hukumat muassasalari) va jamoatchilik (uyushma va boshqa tashkilotlar) 
miqyosida reklama aoliyatini tartibga soluvchi tashkilotlar; reklama sohasida faoliyat 
yurituvchi ishlab chiqarish, ijodiy va tadqiqotchilik tashkilotlari ham kiritiladi. 
Reklama jarayoni samaradorligi yuqori bo‗lishi uchun undan avval bozordagi 
muayyan vaziyat va reklama beruvchining maqsadlaridan kelib chiqqan holda 
marketing tadqiqotlari, taktik qarorlarni ishlab chiqish va strategik rejalashtirish 
amalga oshirilishi lozim.
Xalqaro reklama standartlarining chegaralari mavjud bo‗lib, ular milliy 
nashriyotlarga moslashtirishni talab qiladi. Reklamani moslashtirish zaruratini yuzaga 
keltiruvchi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
1. Huquqiy cheklovlar. Masalan, Fransiyada televideniyeda ba‘zi mahsulotlar 
reklamasi taqiqilangan, spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlari va dori-darmonlarni 
reklama qilish tartibga solib boriladi. Bundan tashqari, bolalar va o‗smirlar uchun 
ba‘zi bir reklama taqiqilari mavjud bo‗lib, solishtirma reklama taqiqlanmagan 
bo‗lsada, jiddiy to‗siqlarga uchraydi. 
2. Iqtisodiy muhit — turli mamlakatlarda eksportchining imidji va 
ommaviyligi turlichadir. Masalan, «..da ishlab chiqarilgan» iborasi hamma joyda ham 
bir narsani anglatmaydi, chunki xorijiy bozorlar iste‘mol qobiliyatining turli darajada 
ekanligi bilan farqlanadi. Bundan tashqari, AQSh va Yaponiya kabi katta sig‗imli 
bozorlar katta miqdorda mablag‗lar sarflanishini talab qiladi. Bunga esa 

---

93 
eksportchilarning aksari qismi qodir emasligi sababli, ular bozorning bir qisminigina 
egallab oladi, xolos. 
3. Psixosotsial, madaniy muhit — tovar imidjini uch xil funksiya: utilitar 
(texnik tavsifnomalar), obrazli (tovarning «afsonaviy» qiymati, ishlab chiqaruvchi va 
iste‘molchi ongidagi obrazlar) va ramziy (ijtimoiy qiymat, model va stereotiplar, 
assotsiatsiyalar va vositachi til) funksiyalar tashkil etadi. Tovarning turi, bozor holati 
va shu kabilarga bog‗liq bo‗lgan uchta funksiya kombinatsiyasidan kelib chiqqan 
holda reklamaning asosi yaratiladi. Bir mamlakatdan ikkinchisiga, bir madaniyatdan 
boshqasiga o‗tar ekan, iste‘mol xususiyatlari, obrazli va ramziy tasavvuralrni hisobga 
olish uchun tovarni har safar turlicha joylashtirish lozim. 
4. Milliy reklama agentliklarining reaktsiyasi — bu, ayniqsa, gap rivojlangan 
mamlakatlar haqida borganda, ularning boshqalar tomonidan o‗ylab chiqilgan 
reklama tadbirlarining oddiy bajaruvchilari qatoriga tushirib qo‗yilishidir. Shu sababli 
reklama beruvchining markazlashtiruvchi va standarlashtiruvchi hatti-harakatlarini 
yirik ko‗pmilliy agentlikka tegishli bo‗lgan xalqaro tarmoq orqali, faqat hamkorlar 
o‗rtasida muvofiqlik benuqson bo‗lgan holda amalga oshirish maqsadga muvofiq.