O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1. Globallashuv jarayonida funksional boshqaruv
Dunyo – bu global qishloqdir. Bu sizning biznes bahs-munozaralaringiz davomida tashlab qo‘yilgan iboradir. Buni aytayotganlar, ehtimol, turli mamlakatlardagi odamlar o‘rtasida savdo-sotiq va muloqot qilish uchun chegaralarni olib tashlagan globallashuv tufayli dunyo qanchalik kichik bo‘lganini anglatadi. Globallashuv turli mamlakatlardagi odamlar, kompaniyalar va hukumatlar xalqaro savdo va investitsiyalar orqali o‘zaro hamkorlik qilish va integratsiya qilish jarayoni butun dunyodagi jamiyatlarda atrof-muhit, madaniyat, siyosiy tizimlar, iqtisodiy rivojlanish va jismoniy farovonlikka ta’sir qiladi.
Globallashuv nafaqat savdo, balki madaniy jihatdir. Buning natijasida turli madaniyatlar uchrashadi va odamlar hayotning turli usullarini bilib, tushunadilar va qabul qiladilar.
Globallashuvning ijobiy oqibatlari:
1. Kengroq bozorga kirish imkonini beradi. Globallashuv orqali mamlakatlar va kompaniyalar iste’mol­chilarning keng doirasiga kirish imkoniyatiga ega. Mahsulotlarni faqat o‘z mamlakatida sotish o‘rniga, biznes boshqa hududlarga kengaytirilishi mumkin, sotish hajmini oshiradi va jarayonda ko‘proq pul topish mumkin.
2. Iste’molchilar uchun arzon mahsulotlar beradi. Globallashuv tufayli ko‘plab kompaniyalar ishlab chiqarish xarajatlari past bo‘lgan joylarga ko‘chib o‘tishadi, ular o‘z navbatida arzonroq mahsulotlarni taklif qilishadi, chunki ular qimmat emas, shuning uchun iste’molchilar uchun past narxlar qulaydir.
3. Wets Countries globallashuvi ular eng yaxshi ishlarni qilmoqda.Misol uchun, mamlakat o‘z po‘latini ishlab chiqarish o‘rniga boshqa mamlakatdan arzon po‘lat sotib olishi mumkin. Keyin ular o‘zlarining sa’y-harakatlarini kompyuterlar kabi yaxshi bo‘lgan boshqa narsalarni yaratishga va ularni arzon import qilgan mamlakatlarga eksport qilishga qaratishlari mumkin.
4. Iqtisodiyotni yaxshilashga olib keladi. Dunyoning bu qismida iste’molchi bazasidan foydalanish uchun Afrikaga boradigan ko‘plab davlatlar bilan ko‘proq ish o‘rinlari yaratiladi bu mamlakatlardagi odamlarga yuqori ish haqi olish va ularning turmush darajasini yaxshilashga yordam beradi.
Ushbu ko‘p millatli yoki xorijiy mamlakatlarning ushbu investitsiyalari, shuningdek, ushbu mamlakatlar iqtisodiyotini olib keladigan valyuta bilan mustahkamlashga yordam beradi. Dunyo bo‘ylab investitsion imkoniyatlarni qidiradigan investorlar sonining ko‘payishi bilan, mamlakat iqtisodiyoti investitsiya qilayotgan har bir joyda foyda ko‘radi. Globallashuv orqali turli mamlakatlar iqtisodiyoti bir-biri bilan tobora ko‘proq bogʻliq bo‘lib, ular savdo-sotiqda bir-biriga bogʻliq.
5. Butun dunyoda tinchlik va birlikka hissa qo‘shadi. Globallashuv umumiy maqsadlarni birgalikda hal qilish uchun hukumatlarni birlashtiradi. Misol uchun, globallashuv tufayli dunyo rahbarlari ifloslanishning ta’sirini ko‘rdilar va iqlim o‘zgarishiga qarshi birgalikda kurashishga qaror qilishdi. Bundan tashqari, boshqa tomondan ko‘plab tovarlar va xizmatlarni sotadigan mamlakat unga hujum qilishi yoki urushga kirishni xohlashi ehtimoldan yiroq emas.
6. Innovatsiya. Foyda olish istagi har doim savdo, innovatsiya va fikr almashishni kengaytirish uchun ragʻbat bo‘lib kelgan. Rahbarlarning buyuk gʻoyalari yanada osonlashmoqda.
7. Eng yaxshi sifat va xilma-xillik. Turli mamlakatlardan kelgan raqobat firmalarni mahsulotlarini yaxshilashga undaydi. Iste’molchilar yaxshi mahsulot sifati va natijalariga ahamiyat qaratishadi. Jahon iqtisodiyoti shunchalik oldindan bashorat qilinishi, dunyo konyunkturasi esa shunchahk barqaror bo‘lishi mumkin».
Globallashuvning salbiy oqibatlari:
1. Globallashuv global talabni qondirish uchun korxonalar uchun ishlab chiqarishni ko‘paytirishga olib keldi. Ishlab chiqarishning o‘sishi ko‘proq tabiiy resurslardan foydalanishni anglatadi va ular qayta tiklanishidan oldin ishlatilishi mumkin, bu esa atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, rivojlanayotgan mamlakatlarda atrof-muhitni muhofaza qilish qoidalari va rivojlangan mamlakatlarda bo‘lgani kabi qat’iy emas. Bu ba’zi ko‘p millatli kompaniyalarni tark etishga olib keldi mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarda atrof-muhitga zararli bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonida ushbu zaif tartibga solishdan foydalanish uchun tashkil etadi.
2. Narxlari o‘zgarishining sabablari. Raqobat kuchayib borayotgan korxonalar eng yaxshi narxlarga ega bo‘lishni anglatadi. Raqobat tufayli narxlar har doim o‘zgarib turadi, masalan, AQSH kabi bir mamlakat Xitoydan keladigan bir xil mahsulot narxiga raqobat qilish uchun tez-tez narxlarini pasaytirishi kerak.
Xitoyning ishlab chiqarish xarajatlari AQSHga qaraganda past, shuning uchun ular past narxlarga ega bo‘lishi mumkin. AQSH kompaniyalari uchun narxning pasayishi ularning daromadlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, bu esa o‘z navbatida ishchilarni ishdan bo‘shatish kabi harakatlarga olib kelishi mumkin.
3. Ish xavfsizligi yo‘qligi. Globallashuv ish joyiga kelganda ikki tomonlama kurashuvni ta’minlaydi. Bu ishlab chiqarishda arzon ish o‘rinlarini ta’minlaydigan rivojlanayotgan mamlakatlardagi odamlar uchun ish o‘rinlarini yaratadi. Misol uchun, ko‘plab kompaniyalar Hindiston va Xitoyda tashkil etilgan, chunki ish haqi va ishlab chiqarish ishlari arzonroq, ya’ni rivojlangan mamlakatlarda kamroq imkoniyatlar mavjud.
Katta korporatsiyalarda boshqaruv funksiyalari tizimli bo‘lib, bo‘linmalar o‘rtasida bo‘linadi va ko‘pincha hududiy jihatdan ajralib turadi. Boshqaruvning o‘rta va quyi bo‘gʻinlarining roli faqat ushbu tashkilot xodimlari tomonidan belgilangan rejalarning bajarilishini oraliq nazoratga oladi. Boshqaruv funksiyalarining mazmuni sezilarli darajada o‘zgardi. Misol uchun, ragʻbatlantirish funksiyasi xodimlarga axloqiy va psixologik bosim paydo bo‘ldi. Ko‘pincha korporativ xodimlarning shaxsiy manfaatlarini yashirin almashtirish mavjud. Biroq, aksariyat hollarda shaxsiy manfaatlar bir xil emas, ba’zan esa korporatsiyalarning manfaatlariga zid keladi. Bu odamlarning aqliy salomatligiga va jamoada ma’naviy muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Katta korxonalarda nazorat funksiyasi darajalar va bo‘linmalarga bo‘linadi, ammo aslida nazorat kompaniyaning menejerlari tomonidan emas, balki «korporativ tamoyillar» deb ataladi - belgilangan ish tartibi, munosabatlar, xatti-harakatlar. Ya’ni ishchilar menejerlarning ta’siri emas, balki belgilangan tamoyillarga bo‘ysunadilar. Hatto yuqori darajali menejment globallashgan tashkilotda haqiqiy nazoratga ega emas, chunki u tashkilotning an’anaviy maqsadlari va tamoyillarini o‘zgartira olmaydi. Yuqori boshqaruvning bir nechta afzalliklaridan biri ichki ma’lumotlarga cheksiz kirish va butun biznes jarayonini kuzatish qobiliyatidir.
Barcha darajadagi menejerlar kompaniyaning o‘sishi bilan bogʻliq o‘zgarishlarga nisbatan yuqori moslashuvchanligiga, yangi turdagi ta’lim tizimiga ehtiyoji bor. Bunda odamlarning ichki o‘zgarish va takomillashtirish qobiliyatlarini rivojlantirishni nazarda tutadi. Global kontekstda yetakchi bo‘lishni istaganlar endi ba’zi bir rol, funksiya yoki harakat usullari doirasida to‘xtab qolishlari mumkin emas. Inson mos yozuvlar nuqtasiga aylanadi: asboblar va texnologiyalar haqida aniq bilimga ega bo‘lib, maqsadlariga bo‘ysunib, strategiyani, natijani va unga erishish jarayonini nazorat qilish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Shunday qilib, yaqin kelajakda odamlar nafaqat moddiy farovonlik darajasi, balki ta’lim miqdori va sifati jihatidan farq qiladi, balki ularning bilimlari maqsadga erishish uchun qanchalik samarali foydalanilishini ham anglatadi.
Kompaniyalar barcha darajadagi yuqori malakali kadrlarning keskin tanqisligini boshdan kechirmoqda–bilim ustalari («erkin mutaxassislar»), bu juda qimmat. Moliyaviy yo‘qotishlar boshqarish yo‘qligi bilan bogʻliq, deb hisoblab zarur bilim, Yevropada bugun har bir xodim uchun yiliga taxminan 6 ming yevro tashkil etadi. Ushbu muammo «bilim yetishmasligi» — «Knowledge deficit» nomi bilan tanilgan. Uni hal qilish uchun kompaniyani boshqarish ko‘pincha yangi texnologik loyihalarga murojaat qiladi yoki boshqa kompaniyalarning xodimlarini jalb etadi. Afsuski, natijalar ko‘pincha buni oqlamaydi. Yangi axborot texnologiyalarini joriy etish bo‘yicha loyihalarning yarmidan ko‘pi dastlabki ikki yilda qulagan. Qolgan yarmidan 50% dan kamroq vaqt ichida dastlabki investitsiyalarni qaytarish imkoniyatiga ega. Asosiy muammo shundaki, bu loyihalar inson omili hisobga olinmasdan boshlanadi. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, barcha umidlar texnologik vositalarga qaratilgan.
Globallashuvdan kelib chiqadigan boshqaruv muammolarining mumkin bo‘lgan yechimlaridan biri «xalqaro ko‘p madaniyatli», ya’ni mahalliy so‘rovlarni qondirish uchun yetarlicha, shuningdek, uning qismlari yigʻindisidan (ya’ni boshqa so‘zlar bilan aytganda, sintez effekti) tashkil topgan. Bugungi kunda iqtisodiyotning turli sohalarida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi kompaniyalarni o‘z ichiga olgan yuridik shaxs yoki xolding deb tushuniladi.
MMI doirasida globallashuv bilan bogʻliq muammolarni hal qilishning quyidagi usullari mavjud:

• 
  xodimlarni «kompaniya rejalari» ni o‘qishga majbur qilish (kompaniyaning maqsadlari va qadriyatlariga bagʻishlangan kichik risola);
  
• 
  kompaniyaning rasmiy tili sifatida ingliz tilini joriy etish, hatto kompaniya xodimlarining aksariyati ushbu tilning tashuvchisi emasligiga qaramasdan;
  
• 
  ishlab chiqarish xarajatlari maksimal bo‘lgan mamlakatlarda kompaniya xodimlarini kamaytirish;
  
• 
  boshqa mamlakatlarning milliy xususiyatlarini tushunishga alohida e’tibor berish;
  
• 
  xodimlarni, ayniqsa, kompaniya rahbarlarini va tez-tez joydan joyga ko‘chirish);
  
• 
  xodimlarni o‘qitish;
  
• 
  har bir xodimga ega bo‘lgan kompaniyaning axborot tizimini qo‘llab-quvvatlash (kompaniyaning alohida filiallari ko‘rsatkichlari bilan Pivot jadvallarini yuborish, bu esa vakolatxonalarni eng yomon ko‘rsatkichlar bilan boshqalarning tajribasidan ijobiy saboq olish imkonini beradi);
  
• 
  korporativ birlikni saqlab qolish.Globallashuv menejmentga katta ta’sir ko‘rsatadi. Xususan:klassik boshqaruvdan tizimli boshqaruv tushunchasiga o‘tish;
  

• 
  tizim boshqaruvida boshqaruv funksiyalari bo‘linmalar o‘rtasida bo‘linadi va hududiy jihatdan ajralib turadi;
  
• 
  globallashuv sharoitida korporatsiyalar kattalashib bormoqda, shuning uchun menejment juda ko‘p darajaga aylanadi, ya’ni ilgari ko‘pchilik kompaniyalar rahbarlari o‘z tashkilotlarida juda ko‘p boshqaruv darajalariga duch kelmaganlar;
  
• 
  menejment bir kompaniya ichida bir vaqtning o‘zida yanada universal va moslashuvchan bo‘ladi;
  
• 
  kompaniyaning global maqsadlari, missiya barcha hududlarda kompaniyaning barcha darajalari uchun bir xil;
  
• 
  menejment xodimlarni rivojlantirishning yangi funksiyasiga ega bo‘ladi;
  
• 
  asosan kompaniya xodimlariga nisbatan munosabat o‘zgargan (yoki ba’zi mamlakatlarda hali ham o‘zgarib turadi). Agar ilgari xodimlar muayyan fazilatlarni talab qilsalar va xodimlarni ijobiy fazilatlar uchun tanlagan bo‘lsalar, endi yirik korporatsiyalarning menejerlari ushbu fazilatlardan tashqari, xodimning to‘liq salohiyatidan, jumladan, madaniy, ijtimoiy va boshqa xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalanishga intilmoqda.