O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «iqtisodiyot» fakulteti

5.3. Jahon mehnat bozorining rivojlanishiga ta’sir etuvchi iqtisodiy omillar 
tahlili 
Ma’lumki, jahon mehnat bozoridagi vaziyat boshqa barcha bozorlar kabi talab 
va taklif asosida aniqlanadi hamda bir qator omillar bilan belgilanadi. Bu omillar 
shartli ravishda iqtisodiy, demografik, siyosiy omillarga bo‘linib, ular o‘zaro 
bog‘langan. Bular orasida iqtisodiy omillar eng muhim sanaladi, chunki qolgan 
barcha omillar pirovardida iqtisodiy muammolarga aylanadi yoki iqtisodiy 
oqibatlarga olib keladi. Chunonchi, mamlakatlardagi ishchi o‘rinlariga nisbatan 
aholining tez sur’atlar bilan o‘sishi. 
Iqtisodiy omillar deganda, har bir davlat iqtisodiy tizimining mustahkamligini, 
uning o‘sish darajasi va rivojlanish ko‘lami tushuniladi. Dunyoning turli 
mintaqalarida iqtisodiy imkoniyatlar, mehnat sharoitlari va ish haqi o‘rtasida yuzaga 
kelgan sezilarli farq ishchi kuchini mamlakatlararo ko‘chib yurishiga sabab bo‘luvchi 
muhim omil hisoblanadi. Masalan, AQSh va Meksikadagi daromadlarning taxminan 
10 baravarga farq qilishi meksikalik ishchilarni AQShga ish qidirib ko‘chib 
o‘tishlarining asosiy sababidir. 80-yillarning boshida Evropa Hamjamiyati 
mamlakatlarida aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki mahsulot hajmi 
Hamjamiyatga a’zo bo‘lmagan mamlakatlarnikidan 4,7 marta ortiq bo‘lgan. Shunday 
qilib, Er yuzida boy va rivojlanmagan mamlakatlarning mavjudligi xalqaro mehnat 
bozori amal qilishini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. 
Jahon mehnat bozorining ahvoli u yoki bu davlatlarning iqtisodiy rivojlanish 
sur’atlari o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi. Jumladan, bunday bog‘liqlik davriy 
pasayishlar va ko‘tarilishlar paytida, jahon bozorida ishchi kuchiga bo‘lgan talab va 
taklifda bevosita aks etadi hamda mamlakat qanchalik yirik bo‘lsa, uning ta’siri ham 
shunchalik kuchli bo‘ladi. Masalan, 1991-1992 yillarda dunyoning rivojlangan 
mamlakatlarida davriy pasayish ro‘y berdi. Buning natijasida, 1992 yilning 
o‘rtalariga kelib rasmiy ro‘yxatlardan o‘tgan ishsizlar soni 30 mln. dan oshib ketdi, 
ishsizlik darajasi 1974 yildagi 5,2%dan 6,0%ga ko‘tarildi. Shu bilan birga bunday 
holat o‘z navbatida rivojlangan mamlakatlarda xorijiy ishchi kuchiga bo‘lgan talab 
pasayishiga olib keladi. 
O‘zbekiston Respublikasida mehnat bozori tub ma’noda mustaqillik yillaridan 
boshlab shakllanib bordi. 1992 yilda Oliy Majlis tomonidan "Aholi bandligi 
to‘g‘risida" qonun qabul qilindi. Shundan so‘ng respublikada bandlik sohasida bozor 
infratuzilmalari va uni boshqarish mexanizmlari yaratila boshlandi. Natijada hozirgi 
paytga kelib mehnat faoliyatining turli mulkchilik shakllari, tadbirkorlikka 
asoslangan turli shakl va usullari paydo bo‘ldi. Bozor munosabatlariga faol kirishgan 
aholining tadbirkor qatlamlari shakllandi. Oxirgi paytlarda aholini ishga joylashtirish 
masalasida ustunlik ko‘proq nodavlat sektoriga berilmoqda. Respublikamizda ishlab 
chiqilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning umumiy strategiyasi bir qancha qabul 
qilingan me’yoriy-huquqiy hujjatlarda o‘z ifodasini topdi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish 
masalasining rivojlanib ketishiga mamlakatimiz Prezidentining 1994 yil 21 yanvarida 
qabul qilgan "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk va 
tadbirkorlik rivojini himoyalash to‘g‘risida"gi Farmoni katta turtki bo‘ldi. Natijada 
mehnat bozori sohasida ham katta o‘zgarishlar yuz berdi bozor iqtisodiyotiga 
o‘tishning ikkinchi bosqichiga o‘tildi. 

---

64 
Respublikamizda oxirgi yillarda aholining mutlaq va nisbiy bandligi oshib 
bormoqda. Iqtisodiyotda band bo‘lganlar soni muttasil oshib bormoqda. Agar 1991 
yilning oxirlarida iqtisodiyotning turli sektorlarida band bo‘lganlar soni 8.254,6 ming 
kishini, 1996 yilda 8.561,0 ming kishini tashkil qilgan bo‘lsa, 2004 yil oxiriga kelib 
9.910,6 ming kishini tashkil qildi. Ya’ni, band aholi soni 2004 yilda 1991 yilga 
nisbatan 1.656,0 ming kishiga yoki 20,1 foizga oshdi. Band aholining o‘rtacha yillik 
qo‘shimcha o‘sish sur’ati yiliga 3,4 foizni tashkil qildi (2.2.1-jadval). 
Ishchi kuchining ochiq bozori iqtisodiy faol aholining nisbatan kam qismini 
qamrab olgan, unda asosan malakasiz (o‘rta ma’lumotli kishilar) kadrlar qatnashadi. 
2004 yilda mehnat resurslarining o‘rtacha soni 14.021 ming kishini tashkil qilib, 
u doimiy aholining 54,2 foiziga teng. Iqtisodiy faol aholi soni 9.945,5 ming kishi 
bo‘lib, undan 99,6 foizi, ya’ni 9.910,6 ming kishi iqtisodiyotda band bo‘lgan. 
2004 yilda band bo‘lgan aholining 31,0 foizi qishloq va o‘rmon xo‘jaligida, 13,3 
foizi maorif, madaniyat, san’at, fan va fanga xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida, 13,0 
foizi sanoatda, 8,7 foizi savdo, umumiy ovqatlanish, ta’minot va tayyorlash 
tarmoqlarida, 8,2 foizi qurilishda va 7,0 foizi sog‘liqni saqlash sohasida faoliyat 
yuritganlar (5.3.1- jadval).