O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti nuridin yusupovich jo’rayev moliyaviy hisobot

7.2. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot va jamlanma hisobotning umumiy jixatlari va tub farqlari
Ma’lumki, sobiq Ittifoq davrida jamlanma buxgalteriya va statistik hisobot tuzishda umumlashtirishning ikkita: fabrika-zavod va sohaviy umumlashtirish usullaridan foydalanilgan.
Amaliyotda asosan fabrika-zavod usuli qo’llanilar edi. Iqtisodchi olim S.Shenkovning ta’kidlashicha, bunda «Sanoat birlashmalari hisoboti ishlab chiqarish su’yektlari hisobotini arifmetik tarzda jamlash, vazirliklar hisoboti esa bevosita vazirlikka qaraydigan ishlab chiqarish birlashmalari va korxonalari hisobotlarini arifmetik tarzda umumlashtirish yo’li bilan tuzilgan» .
Mazkur usulga ko’ra, ayrim ko’rsatkichlar jamlanma axborotlar bo’yicha o’rta va nisbiy kattaliklarni aniqlash orqali belgilangan, masalan, tovar mahsulotining 1 so’miga nisbatan, xarajatlarga ko’ra o’rtacha daromad va shu kabi. Jamlanma tannarx ko’rsatkichlari sohaviy umumlashtirish usuli orqali hisoblangan.

Jamlanma hisobotning quyidagi turlari mavjud edi:

-ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi to’g’risidagi hisobot; -ishlab chiqarilgan mahsulot sifati haqidagi hisobot; -mehnat resurslari to’g’risidagi hisobot;
-ishlab chiqarish vositalari harakati va ulardan foydalanish to’g’risidagi hisobot;

-yangi texnikani joriy etishga oid hisobot;

-ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxiga oid hisobot.
Birlashmalar, bosh boshqarmalar va vazirliklarning hisobotlari ularga qarashli birlashmalar va kornalar faoliyatining umumiy natijalarini ifodalar edi. Hisobga olingan ko’rsatkichlar tizimi bevosita xalq xo’jaligini yuksalashtirish bilan bog’liq bo’lib, bosh va shuba korxonalari guruhining amaldagi moliyaviy faoliyati natijalarini baholashga yo’naltirilmagan edi.
Jamlanma hisobotning kamchiliklariga nafaqat hisobot shakllarining hajmi kattaligini, axborotlar texnologiyasining nomukamalligini, balki unda ko’pgina ko’rsatkichlarning takrorlanishi kiritish mumkin.
Umumlashtirishning fabrika-zavod usuli qo’llanilganda, jamlanma hisobotning aksariyat ko’rsatkichlari alohida korxonalar hisobotlari ko’rsatkichlarining to’plamidan iborat bo’ladi.

118

Korxonalar o’rtasidagi muomalalarni e’tiborga olmagan holda hisobotning bir turdagi ko’rsatkichlarini jamlanishi ikki xil hisob paydo bo’lishiga, xo’jalik mablag’lari qiymatining, hisobot foydasi hajmining o’sishiga olib kelar edi. Shu sababli jamlanma hisobotdan foydalanishda moliyaviy va mulkiy holatni, shuningdek, birlashma faoliyatining amaldagi samarasini baholab bo’lmas edi.
Mulkchilikning aksionerlik shakli va xususiylashtirish, moliya bozorlarining shakllanishi korxonalarning bosh va shuba korxonalari guruhiga birlashishida muhim omil bo’ldi. Birlashish natijasida bir necha jamiyatlar Bosh va shuba korxonalari guruhlari - konsernlar, konsorsiumlar, xolding kompaniyalari paydo bo’lgach, «hisobot tuzishga nisbatan yangi, alohida shartlar qo’yila boshlandi». Yangi tuzilma hisoblangan bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotini tuzishning nazariy va amaliy asoslarini yaratish dolzarb ahamiyat kasb etdi. Hisobotning ushbu turi umumlashtirilgan (buxgalteriya) hisoboti deya yuritilib, ko’p vaqtdan buyon g’arb olimlari tomonidan tadqiq kilinmoqda, ko’p jihatlar ishlab chiqilgan. qayd etilganidek, mamlakatimizdagi birlashmalar va vazirliklarning jamlanma hisobotlari va hozirgi ma’nodagi konsolidatsiyalashgan hisobot bir-biridan farq qiladi. Ÿtmishda bizning mamlakatimizda umumlashtirish muammolari batafsil o’rganilmagan, zero bu hol mavjud tizimning iqtisodiy va siyosiy-huquqiy talablariga mos kelmas edi.
Shunday qilib, rejali iqtisodiyotga xos bo’lgan jamlanma hisobot bilan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot o’rtasidagi farq birinchidan, ularning maqsadli yo’naltirilishida bo’lsa, ikkinchidan hisobotlarni tuzish usullari va ko’rsatkichlar tarkibiga bog’liq. O’xshash jihatlari shundaki, hisobotning har ikkala turi o’zaro bog’liq tashkilotlarning yaxlit hisobotidir.
Bosh korxonaning o’z faoliyati haqidagi buxgalteriya hisoboti va shuba korxonalar bilan birgalikdagi umumlashtirilgan moliyaviy hisobot o’ziga xos qoidalar bo’yicha tuziladigan ikki xil hisobot shaklidir.
Ikkinchidan, jamlanma hisobot nafaqat shuba, balki qaram korxonalar ma’lumotlarini ham qamrab oladi. Shu sababli bosh korxona o’z hisobotidan tashqari nafaqat o’zining, balki shuba va qaram jamiyatlar ma’lumotlarini qamrab oladigan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar tuzishi maqsadga muvofiqdir.
Bundan tashqari, jamlanma hisobotning boshqa ayrim kamchiliklari ham bor. Masalan, biror jamiyatni shuba korxonalari guruhiga kiritish, umumlashtirish uslubiyotini tavsiflash va shu kabilarning mezoni juda yuzaki tushuniladi.
Ayni paytda Bosh va shuba korxonalari guruhi hisobotiga nisbatan «konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot» atamasining maqsadga muvofiqligi:
-konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzishda aniqlik va qisqalik ta’minlanadi;
-ushbu atama amaliyotda keng qo’llanilmoqda va noaniqlikka olib kelmaydi; -bunday nom xalqaro amaliyotda qo’llaniladigan atamaga mos keladi.