O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

5. 1-rasm. Talab еtiladigan beton R
b
mustaxkamligi va qo’llanilayotgan R
ts 
sement markasiga bog’liq xolda S/TS nisbatini tayinlash grafigi 
 
 
5. 3-formulani R
b
< 2AR
ts
bo’lganda ishlatish kerak. Boshqa hollarda 5. 4-
formula ishlatiladi.
Beton tarkibini hisoblashda ba’zan uning sovuqqa chidamliligi, suv 
o’tkazmasligi, cho’zilish va еgilishga chidamliligini ham hisobga olish lozim 
bo’ladi. Bunday hollarda S/TS qiymati uchun tegishi bog’liqliklar ishlatiladi.
Bundan bog’liqlikka misol keyingi bandlarda ko’rsatilgan, biroq beton tarkibini 
aniqlash asoslari avvalgidek qolaveradi.
2. Dastlabki sinov natijlari asosida yoki taqriban 5. 1-rasmdagi (birinchi qism) 
bo’yicha, beton harakatchanligiga bo’lgan talabdan kelib chiqkan holda suv sarfi 
belgilanadi. Bu holda, yirik to’ldiruvchining suvni shimish hususiyati hisobga 
olinishi kerak agar og’irligi bo’yicha 0, 5 foizdan ko’p bo’lsa, 5. 1-rasm 400 kg/m
3
gacha sement sarflanishi va suvni talab еtishi 7% bo’lgan o’rtacha qum hamda 
shag’al ishlatilishi nazarda turib tuzilgan. Boshqa to’ldiruvchilar ishlatilgan 
holatlarda jadvalda ko’rsatilgan izohga kerakli o’zgartirishlarni kiritish lozim 
bo’ladi.

---

81 
3. Sement sarfi quyidagicha aniqlanadi : 
S =S : S/TS /5. 5/ 
Agar 1m
3
betonga sement sarfi QMQda ko’rsatilgandan ko’ra kamroq bo’lsa 
5.4-jadvalga qarang/ uni talab еtilgan me’yorgacha ko’tarish yoki maydalab 
yanchilgan qo’shimcha qo’shish talab еtiladi. So’ngi vosita odatda ushbu 
markadagi beton uchun sementning faolligi o’ta yuqori bo’lgan hollarda 
qo’llaniladi.
4. Plastik beton qorishmalari uchun surilish koеffitsiyenti α 5. 5-jadvalga qarab 
belgilanadi /5. 5-qarang/.
5. Shag’al va tosh sarfi /5. 1/ formula bilan aniqlanadi.
6. Qum sarfi /5. 2/ formula bilan topiladi.
7. 
Namuna 
sifatida bajarilgan 
qorishmalarda beton 
qorishmasining 
harakatchanligi /konusning cho’kishi yoki bikirligi/ tekshiriladi, zarur hollarda 
beton tarkibi hisobiga kerakli o’zgartirishlar kiritiladi. Agar havo tortuvchi 
qo’shimchalar qo’shiladigan bo’lsa, qum sarfi hisoblanganda jalb еtilgan havoning 
miqdori hisobga olinadi.
Zamonaviy texnologiyalar beton, betonga ishlatiladigan materilalar, uni 
tayyorlash texnologiyasi va beton qorishmasini joylashtirishga talab nuqtai 
nazaridan bir-biridan farq qiladi. Biroq, bunda har bir holat uchun alohida 
hisoblash usulini yaratish zarur еmas.
Og’ir beton tarkibini aniqlash ko’rib chiqilgan usul bo’yicha amalga oshirilishi 
kerak. Beton va unga ishlatiladigan materillarga ko’yiladigan alohida talablar 
tegishli qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritish yo’li bilan hisobga olinishi kerak.