O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti jismoniy tayyorgarlik asoslari

BOB. JISMONIY TARBIYA VA SPORTNING IJTIMOIY AHAMIYATI

1. 
   
   Jismoniy tarbiya tarixi
   

Tarixiy va arxeologik manbalarning guvohlik berishicha, eng qadimgi ajdodlarimiz yashash uchun turli xil ov va mehnat qurollarini yasash, ulardan ijtimoiy (hayotiy) ehtiyojlari uchun unumli va maqsadli foydalanganlar. Ularning barcha faol harakatlarda (yugurish, to‘siqklar- dan sakrab o‘tish, buyumlar, nayzalarni uloqtirish, yovvoyi hayvonlar bilan olishish va h.k.) tabiiy kuch-qudratlari hamda maxsus jismoniy tayyorgarliklar asosiy rol o‘ynagan. Natijada ijtimoiy-mehnat faoliyat- larda jismoniy mashqlardan foydalanish vujudga kelgan va ular tobora takomillashgan.

Ijtimoiy tuzumlar va ishlab chiqarish jarayonlarining kengayishi hamda rivojlanishi jamiyat taraqqiyotini ta’minlagan. Bunda jismoniy tarbiya (mashqlar qilish orqali chiniqish, rivojlanish, musobaqalashish, qurollar yasash va h.k.) o‘ziga xos xususiyatlari bilan muhim o‘rin egallagan. Shu sababdan ham an’anaviy bayramlar, urf-odatlarda kurash, mushtlashish, nayza sanchish, tosh ko‘tarish, yuqoriga osilib chiqish, arqon tortish, hayvonlar bilan olishish, otlarda chavondozlik qilish kabi jismoniy harakatlar va o‘yinlar bilan shug‘ullanish hayot tarziga aylangan. Keyinchalik esa bunday harakatlar musobaqalashish darajasi- ga etib borgan. Shu tariqa hozirgi zamon sport turlari tarkib topib, ular jahon miqyosidagi musobaqalarning o‘tkazilishini ta’minlagan. Bu holatlar, asosan, XIX asrning birinchi va ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. XX asrda esa jahon bo‘yicha birinchiliklar va olimpiya o‘yinlari mukammallashib, jahon xalqlarining ijtimoiy-madaniy tadbirlariga aylandi. XXI asrda kelib esa u umummadaniyatning muhim bosqichi sifatida yoshlarning mahorat orttirishi, davlatlarning o‘z shon-shuhratini kuchaytirish manbasiga, futbol, boks, tennis kabi bir qator sport turlari esa xalqaro biznesga aylanmoqda.

Jismoniy mashqlar va sport O‘zbekistonda ham yanada shakllanib, milliylashib xalqaro andozalarga moslashib bormoqda. Buni aholining, ayniqsa o‘quvchi-yoshlar va talabalarning sportga bo‘lgan qiziqishlari tobora o‘sib borayatganida;

• o‘quv va mehnat jarayonlarida toliqish natijasida jismoniy mashqlar, turli xil o‘inlar va sport bilan shug‘ullanib borish hayotiy (ijti- moiy) ehtiyojga aylanmayotganida;

  
  

• texnika taraqqiyoti va aqliy mehnat bilan shug‘ullanish jarayoni- ning kengayishi hamda rivojlanishi faol harakatlarning susayish va kamayishiga sabab bo‘layotgani amaliy faol harakatlar (jismoniy mashq- lar, o‘yinlar, sayohat, sport va h.k.) qilishga da’vat etayotganidan ham ko‘rish mumkin.

  
  

Yuqoridagi sabablarga ko‘ra mamlakatda sport inshootlari quri- lishga mutaxassis kadrlar tayyorlash, sport mashg‘ulotlarini tashkil qi- lish, turli sport musobaqalarini o‘tkazish yo‘lga qo‘yilgan. Bu kabilarda alohida e’tibor qaratilmoqda. «Umid nihollari», «Barkamol avlod»,

«Universiada», «Spartakiada», «Mahalla polvonlari», kabi ko‘plab nu- fuzli sport musobaqalari timsolida ko‘rish mumkin. Shuningdek, «Alpo- mish o‘yinlari», «To‘maris o‘yinlari» Respublika festivallari, «Alpo- mish» va «Barchinoy» maxsus testlari bo‘yicha musobaqalar hamda turli xil sport musobaqalari ham shular jumlasidandir.

Buyuk kelajak avlodlarining ma’naviy va jismoniy barkamolligini ta’minlashda davlat ta’lim standartlari asosida barcha turdagi o‘quv yurtlarida jismoniy tarbiya darslarining o‘tkazib borilishi, bu sohada maxsus darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalarning yaratilishi, ommaviy axborot vositalari, teleradiolarda jismoniy tarbiya va sportning keng tar- g‘ib qilib borilishi muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Ijtimoiy faoliyatlar falsafiy tushuncha bo‘lib, u insonlarning yashashi, mehnat qilishi, madaniy turmush kechirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan jarayonlarning (ta’lim-tarbiya, madaniyat, sog‘liqni saqlash, sport va h.k.) birligini anglatadi. Shu tufayli qaysi soha yoki jarayon bo‘lmasin ijtimoiy) iborasi qo‘llaniladi va u hayot, mehnat, tarbiya, salomatlik va boshqa sohalarni o‘z ichiga oladi.

Ijtimoiy mehnat tushunchasida mehnatga ehtiyoj va mehnat sa- maralari uzviy bog‘lanib ketadi. Bunda mehnat turi, uning zaruriyati, eri- shilgan natijalar, ularga bo‘lgan munosabatlar, ishlab chiqarish vositalari hamda qurollari asosiy mazmunini bildiradi. Ijtimoiy-madaniyat tushun- chasiga adabiyot, san’at, teatr, rassomchilik, amaliy san’at, duradgorlik va ular bilan bog‘liq faoliyatlarda qo‘llaniladigan faoliyatlar o‘z ifodasini topadi. Ijtimoiy-iqtisodiyot tushunchasi eng murakkab ishlab chiqarish jarayonlari, ulardagi munosabatlar, qo‘llaniladigan vositalar hamda usul- larni anglatishi mumkin. Umuman, ijtimoiy faoliyatlar jamiyatning yoki jamoalarning ish tartibi, mehnat jarayonlari, ularga bo‘lgan munosabat- lar, yangi texnik vositalardan maqsadli foydalanish kabi jarayonlarning mahsulidir, deyish mumkin.

2. Jismoniy tarbiya va sportning ta’lim-tarbiyadagi ijtimoiy mohiyatlari

Jismoniy tarbiya umummadaniyatning tarkibiy qismi sifatida amaliy jihatdan ko‘proq o‘z mazmuniga ega. Jismoniy tarbiya pedagogik jarayon hisoblanib, u keng qamrovli ta’lim-tarbiya, sog‘lomlashtirish va mehnatga tayyorlash kabi muhim jarayonlar o‘z ichiga oladi:

Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy ahamiyati deganda quyidagi bog‘liq- liklar va vazifalarni tushunish lozim:

Jismoniy tarbiyaning aqliy, estetik va mehnat tarbiyasi bilan bog‘- liqligiga qisqacha ta’sir berish mumkin.

Aqliy tarbiya. Jismoniy tarbiya har bir soha yoki jarayonning mazmuni va yo‘nalishiga qarab, aqliy tarbiyani rivojlantirishda xizmat qiladi. Masalan: sportda yoki artistlarning (balet) muz ustida figurali uchishlarida yo‘nalishlarni va necha marta aylanishlarni bilishlari aqliy jihatdan boshqarilishini his etishdir.

Mehnat tarbiyasi. Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy mohiyati deganda mehnat qilish qobiliyati oshishi tushuniladi. Bunda ishlab chiqarish gimnas- tikasi, oraliq-tanaffuslarda turli xil mashq-o‘yinlar, dam olish kuni sport mashg‘ulotlari, sayohatlar va boshqa bevosita xizmatlar ko‘zda tutiladi.

Estetik tarbiyani amalga oshirishda jismoniy tarbiyaning o‘rni o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu raqslar, balet, tsirk, darbozlik kabi o‘yinlarda ifoda etiladi. Qo‘shiqchilik san’atida nafas olishni chuqur- lashtirish, tomoq yo‘llarini toza havo bilan chiniqtirish yo‘llarida ham jismoniy mashqlardan keng foydalaniladi.

Badiiy, ritmik (aerobika) gimnastika, batutda sakrash, suvda suzish, suv osti gimnastikasi (sinxron suzish), muz ustida uchish va boshqa sohalarda badiiylik, estetik jihatlar jismoniy tarbiya va sport bilan bog‘liq.

Jismoniy tarbiya va sportdan sog‘lomlashtirish maqsadida foydala- nishda tabiatning sog‘lomlashtiruvchi ta’sir kuchlari (suv, havo, quyosh) hamda gigienik talablarga to‘la rioya qilinadi. Shu sababdan ham jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlarida inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy hamda maxsus jarayonlar mujassamlashdan.

Jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlarida sog‘lomlashtirish tadbirlari muhim ahamiyat kasb etuvchi ijtimoiy-peda- gogik jarayondir. Shu asosda jismoniy tarbiya va sport sohasida ixtisosli kadrlar tayyorlash davlat ahmiyatiga molik bo‘lgan muhim jarayon hi- soblanadi. Bu esa, o‘z navbatida jismoniy tarbiya va sport harakatidagi ehtiyojlarni qondirish, aholining ijtimoiy-madaniy sharoitlarini yanada

yaxshilash bilan bog‘liq. Bu yo‘lda Prezident va Respublika hukumati tomonidan olib borilayotgan tadbirlar o‘zining yuqori darajadagi samara- larini bermoqda. Shu sababdan aholining barcha qatlamlarida jismoniy tarbiya va sportning u yoki bu turi bilan shug‘ullanuvchilar soni tobora ko‘paymoqda. Bu esa jismoniy tarbiya va sportdagi ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyatlarining mohiyatlaridan darak.

3.