O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi universiteti

2-BOB Klavdiy Ptolemeyning fanlar taraqqiyotiga qo’shgan hissalari.
2.1 Ptolomeyning astronomiyaga oid "Almagest" bilimlar to’plami.
Qadimgi olimning eng muhim asarlaridan biri 13 asr davomida ko’plab tadqiqotlarga asos bo’lgan astronomik bilimlar to’plami bo’lgan "Almagest" dir. Ptolemey o’z ishida Quyosh va Oydan Yergacha bo’lgan masofani hayratlanarli aniqlik bilan hisoblab chiqqan dunyoning murakkab geosentrik modelini asoslab berdi. U 48 ta yulduz turkumidan iborat yulduzli osmon katalogini taklif qildi. Ptolemey hayoti haqidagi ma’lumotlardan farqli o’laroq, uning yozuvlari juda yaxshi saqlangan. Kitobda Ptolemey boshqa qadimgi astronom Gipparxning ishiga tayanadi. Ba’zi ma’lumotlar, shekilli, muallif tomonidan to’ldirilgan, boshqalari esa o’zgarishsiz ko’chirilgan. Gipparxning yozuvlarida 850 ta yulduz qayd etilgan, Ptolemey esa o’z katalogidagi yulduzlar sonini 1022 tagacha kengaytirgan. Antik davrda "Almagest" "Bibliya" ga tenglashtirilgan, u fandagi barcha asosiy yo’llarni tavsiflaydi. Ptolemeyning ilmiy ishi dastlab "13 kitobdagi matematik ish" deb nomlangan. "Almagest" o’n uchta kitobdan iborat. Muallifning o’zi ijodni kitoblarga ajratgan va boblarga bo’linish ancha keyin sodir bo’lgan. "Almagest" astronomiya nazariyasi bo’yicha darslik rolini o’ynaydi²⁶.
U Evklid, sferik va logistika asarlari bilan tanish bo’lgan allaqachon shakllangan o’quvchi uchun mo’ljallangan. Almagestda tasvirlangan quyosh tizimi sayyoralarining harakati nazariyasi Ptolemeyning o’zi ilmiy "bola" dir. Asrlar davomida zamondoshlarning qarashlari o’zgarishi bilan Ptolemeyning ilmiy ishi qadimgi fan olamida birinchi o’rinni egalladi. Ijodning buyuk o’ziga xosligi mutaxassislarning uzoq umr ko’rishini va hurmatini ta’minladi. Ko’p asrlar davomida istiqbolli Almagest astronomiyadagi barcha turdagi murakkab vazifalarni bajarishga sof ilmiy yondashuvning ideal namunasi edi. Busiz yulduzlar fani – Fors, Hindiston, arab mamlakatlarida astronomiya va o’rta asrlarda kampir – Yevropaning rivojlanish tarixini tasavvur etib bo’lmaydi. Kopernikning hozirgi zamon astronomiyasining asosi, poydevori va qo’rg’oniga aylangan mashhur “Aylanishlar to’g’risida” asari ko’p jihatdan “Almagest”ning davomi edi. Klavdiy astronomiyaga katta e’tibor bergan, Almagestdan keyin u boshqa ko’plab ilmiy asarlar yozgan. 8 kitobdan iborat “Geografiyaga qo’llanma” risolasining muallifi. U birinchi kitobida bu fanga ta’rif berdi, uning predmeti va usulini ko’rib chiqdi, avvalgi olimlarning Yer haqidagi fikrlariga jiddiy o’zgartirish va qo’shimchalar kiritdi. U yangi kartografik proyeksiyalarni (konus va stereografik) taklif qildi. U Yerning butun ma’lum qismining chiziqli tasviri bilan shug’ullanadigan geografiya (zamonaviy matematik geografiya yoki kartografiyaga to’g’ri keladi) va vazifasi ma’lum bir mamlakatni tasvirlash (zamonaviy mamlakatshunoslik) bo’lgan xorografiyani ajratib ko’rsatdi²⁷.
Qolgan yettita kitobda 8 mingga yaqin shahar va aholi punktlarining geografik koordinatalari ko’rsatilgan ro’yxat mavjud. Shu bilan birga, materiallarning aksariyati savdogarlar va sayohatchilardan olingan ma’lumotlar asosida taqdim etiladi. Risolaga 27 ta xarita (bitta umumiy va 26 ta mintaqaviy), shu jumladan Yevropa va Osiyo Sarmatiya xaritalari - mos ravishda Vistuladan Dongacha va Dondan Volgagacha bo’lgan xaritalar qo’shilgan. Ushbu xaritalar to’plami bizgacha etib kelgan birinchi geografik atlasdir. Tez orada bu risola unutildi, qayta kashf qilindi va Uyg’onish davrida lotin tiliga tarjima qilindi. Uzoq vaqt davomida u Yer haqidagi bilimlarning asosiy manbai bo’lgan (1475 yildan 1600 yilgacha u 42 marta qayta nashr etilgan)²⁸. U bugungi kungacha o’zining tarixiy ahamiyatini saqlab qoldi. Geografiya qo’llanmasi" ustida ish boshlanishi bilan Ptolemeyning o’qituvchisi Marin Tir allaqachon alohida nuqtalarning geografik joylashuvi to’g’risida ma’lumot to’plashni boshlagan edi, bu o’sha paytda mavjud bo’lgan xaritalarni qayta ko’rib chiqishga imkon berdi. Ptolemey Gipparx tomonidan yaratilgan parallellar va meridianlar panjarasini tanladi va aylananing 360 gradusga bo’linishiga asoslandi. Shunday qilib, u har qanday nuqtaning joylashishini matematik jihatdan aniq aniqlay oldi. Ptolemeyning qo’llanmasi taxminan olti jildli jadvallarni o’z ichiga oladi va u dunyo xaritasini tuzatishni amalga oshirgan birinchi gazetadir. Biroq, ko’rinib turgan aniqlikka qaramay, uning ishida ko’plab xatolar mavjud edi. O’sha paytda hududning uzunligi faqat taxminan aniqlangan. Bundan tashqari, sayohatchilarning ko’pchiligi o’z ixtiyorida bo’lgan bir nechta o’lchov vositalaridan foydalanganda xatolarga yo’l qo’ygan. Uzunlikni aniqlashning hech qanday usuli yo’qligi sababli, aslida uning ro’yxatlarida sanab o’tilgan geografik koordinatalarning har biri (uzunlik va kenglik) faqat o’zboshimchalik bilan o’zboshimchalik bilan tanlangan qiymat edi. Bundan tashqari, Ptolemey Marinadan ergashib, shimoliy-janubiy yo’nalishda o’sha paytda ma’lum bo’lgan orollarning eng g’arbiy qismi - Kanar orollari yoki Madeyra orqali chizilgan chiziqni asosiy meridian (nol yoki mos yozuvlar meridiani) sifatida oldi. Shunday qilib, g’arbda taxminiy (taxminiy) uzunlikni tanlab, u sharqqa harakat qilganda xatoni oshirdi. Natijada, Ptolemey o’z hisob-kitoblarida Posidonius tomonidan amalga oshirilgan er aylanasining noto’g’ri bahosidan kelib chiqqan holda, (u bilan solishtirganda) sharqiy yo’nalishdagi erlarning ko’lamini bo’rttirib ko’rsatdi. Ptolemey asaridan foydalanib, Kolumb, agar g’arbga borsangiz, Osiyo Evropaga juda yaqin bo’lishi kerak, deb tasavvur qildi. Ptolemey 13 ta kitobda dunyoning geosentrik tizimini asoslovchi “Astronomiyaning buyuk matematik qurilishi” (“Almagest”) risolasini ham yozgan. Bu ish uzoq vaqt davomida samoviy jismlarning harakati bo’yicha ishonchli ma’lumotnoma bo’lib qoldi. Uning olam haqidagi g’oyasi Aristotelning fikriga mos edi: Yer koinotning markazida joylashgan harakatsiz shar; boshqa barcha samoviy jismlar uning atrofida aylana orbitalarida aylanadi. Bu qarash Kopernik davriga qadar, ya’ni XVI asrgacha o’zgarmas bo’lib kelgan.
Ptolemey o’sha paytda ekvator yaqinida joylashgan hududlarning haddan tashqari issiqligi tufayli yashash uchun yaroqsiz degan g’oyani o’rtoqlashdi. Ptolemey xaritalarida Hind okeani janubdan quruqlik massasi bilan belgilangan; u bu fikrni Gipparxdan olgan bo’lishi mumkin, ammo Gipparxning o’zi qanday ma’lumotlarga asoslanganligi noma’lumligicha qolmoqda. Ushbu "Noma’lum janubiy o’lka" (Terra australis incognita) xaritalarda 18-asrgacha, ya’ni kapitan Jeyms Kukning sayohatlarigacha saqlanib qolgan va u bunday er yo’qligini xabar qilgan. Ptolemeyning vafoti bilan qadimgi yunonlar tomonidan ham bevosita kashfiyotlar orqali, ham nazariy jihatdan kengaytirilgan geografik ufqlar uzoq vaqt davomida tarix pardasi ortida gʻoyib boʻldi. Ko’p asrlar o’tib, yer yuzasini unda yashovchi va uni o’z uyi deb bilgan odamlarga qanday ko’rinishini tasvirlash va tushuntirish sohasidagi yutuqlar yana olimlarning e’tiborini tortdi. 13 kitobdan iborat bu asar uning matematika sohasida qilgan barcha asosiy ishlarini, ya’ni trigonometriyani o’z ichiga oladi. Ikkalasi ham mos ravishda asarning birinchi kitobining 9 va 11-boblarida mavjud bo’lib, umuman olganda dastlabki astronomik tushunchalar va ma’lumotlarni taqdim etishga bag’ishlangan bo’lib, ular orasida: samoviy sferada ishlatiladigan doiralar va koordinatalar ko’rsatkichi; barcha yulduzlar sharsimon harakatga ega, Yer koinotning markazida joylashgan harakatsiz shar ekanligi haqidagi ta’limot; Quyosh, Oy va sayyoralar umumiy harakatga qo’shimcha ravishda, birinchisiga qarama-qarshi yo’naltirilgan o’ziga xos harakatga ega va hokazo. “Almagest”ning ikkinchi kitobida Yerning kamarlarga boʻlinishi, kunning uzunliklari va soyaning turli parallellar boʻyicha peshin uzunligi, shuningdek, quyosh chiqishi va botishi hodisalari haqida soʻz boradi. Uchinchi kitob yil uzunligini eng yaqin daqiqalargacha ko’rib chiqadi va keyin Gipparxning quyosh nazariyasini tushuntiradi²⁹.
To’rtinchi kitob oyning uzunligini aniqlash va oyning harakati nazariyasini taqdim etishga bag’ishlangan. Beshinchisi astrolabaning tuzilishining tavsifi va uning yordamida amalga oshirilgan yangi o’lchovlarning ko’rsatkichlari bilan bog’liq bo’lib, muallif Oy harakatidagi tengsizliklarni aniqroq o’rganish uchun foydalangan. Oltinchi kitobda Quyosh va Oyning birikmalari va qarama-qarshiliklari, tutilishlarning kelib chiqish shartlari bilan birga oʻrganiladi; ularning yuzaga kelishini taxminiy hisoblash imkoniyati ko’rsatilgan. Ettinchi kitobda tengkunlik muqaddimasi haqidagi maqola va bizgacha yetib kelgan yulduz kataloglarining eng qadimgisi, ehtimol, Gipparx davriga oid maqola mavjud. Unda yunonlarga ma’lum bo’lgan barcha 48 ta yulduz turkumi (21 ta burj shimolida, 12 ta burj va 15 ta janubda), jami 1022 ta yulduzni o’z ichiga olgan, qisman ularning yulduz turkumidagi o’rni bilan tavsiflangan. qisman uzunlik, kenglik va zohiriy kattalik bo’yicha, oltinchidan o’tmaydi. Sakkizinchi kitob Somon yo’lining ko’rinishining batafsil tavsifiga bag’ishlangan bo’lib, unda galaktik doira deb ataladi. Biroq, u vakili bo’lgan hodisani tushuntirish bilan shug’ullanmaydi. So’nggi 5 ta kitobda sayyoralar yoki "Ptolemey tizimi" to’g’ri bo’lib, ularning murakkabligi va murakkabligi Yerning harakatsizligidan kelib chiqqan epitsikllar, deferentlar, tenglamalar to’plamidan kelib chiqadi. O’rta asrlarda Ptolemey tizimiga e’tirozlar bid’at va hatto monarx ham tojga qimmatga tushishi mumkin bo’lgan jinoyat sifatida qaralgan. Nikolay Kopernikning "Osmon sferalarining inqiloblari to’g’risida" kitobi paydo bo’lgunga qadar, "Almagest" astronomik bilimlarning butun majmuasini taqdim etishning beqiyos namunasi bo’lib qoldi. Navigatsiya va geografik koordinatalarni aniqlash uchun bu ishning amaliy ahamiyati nihoyatda katta edi. Almagestda birinchi marta samoviy jismlarning ko’rinadigan harakati qonunlari shu darajada o’rnatildiki, ularning o’rnini bashorat qilish mumkin bo’ldi. 17-asrning boshlarida, dunyoning geliotsentrik tizimini o’rnatish uchun kurash davrida Ptolemey ishiga munosabat keskin o’zgardi, chunki ular unda, birinchi navbatda, geotsentrik qarashlarning qo’llab-quvvatlanishini ko’rishni boshladilar; shu bilan birga, Kopernik va ayniqsa Iogannes Keplerning jadvallari paydo bo’lgandan so’ng, bu ish amaliy ahamiyatini yo’qotdi. Ptolemeyning boshqa asarlari ham juda mashhur edi - "Geografiya qo’llanmasi" (8 kitob) (1475 yildan 1600 yilgacha bu asarning 42 ta nashri nashr etilgan). U qadimgi odamlarning geografik bilimlarining to’liq, tizimlashtirilgan xulosasini beradi³⁰.
Ptolemey, ayniqsa, kartografik proyeksiyalar nazariyasini ishlab chiqish va qo’llashga hissa qo’shdi. U 8000 nuqtaning koordinatalarini (Skandinaviyadan yuqori Nilgacha bo’lgan kenglikda va Atlantika okeanidan Indochinagacha bo’lgan uzunlikda) berdi, ammo deyarli faqat astronomik ta’riflarga emas, balki savdogarlar va sayohatchilarning marshrutlari haqidagi ma’lumotlarga asoslanib. Risolaga yer yuzasining bitta umumiy va 26 ta maxsus xaritalari ilova qilingan. Astronomik kuzatishlar antik davrda qirollar hukmronligi yillariga to’g’ri kelgan. Shu munosabat bilan Ptolemey xronologiya uchun muhim manba bo’lgan "Shohlar xronologik kanoni" ni tuzdi. U yozgan besh jildlik optika risolasi butunlay yo’qolgan deb hisoblangan. Ammo 1801 yilda uning arab tilidan qilingan deyarli to’liq lotincha tarjimasi topildi. Unda Ptolemey tomonidan ishlab chiqilgan nometall nazariyasi, yorug’lik nurining havodan suvga va shishaga o’tishidagi sinishi burchaklarining jadvallari, shuningdek, ast nazariyasi va jadvali katta qiziqish uyg’otadi. Bizga bolalikdan ma’lum bo’lgan dunyoning mavjud tizimi har doim ham shunday bo’lmagan. Insoniyat yuzlab yillar davomida sayyoralar va yulduzlarning tarkibini ochish, kosmik masofalarni hisoblash va galaktikalar harakatini isbotlash uchun kurashdi. Bir vaqtlar katta savol ostida Quyosh biz yashayotgan sayyoralar tizimining markazi ekanligi haqidagi taxmin edi. Bundan tashqari, diniy arboblar hatto bizning Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi nazariyasini ham taqiqlashdi. Agar olimning kashfiyoti umume’tirof etilgan tushunchalarga juda zid bo’lsa, hurmatli xudolar oyoq osti qilingan yoki shunchaki juda paradoksal bo’lib chiqsa, eng yaxshi holatda u kashfiyot ustida ishlashni davom ettirishdan bosh tortish taklifiga duch kelgan. Ilm-fanga katta hissa qo’shishga qodir bo’lgan o’nlab donishmandlar qatl etildi. Yaxshiyamki, hamma buyuk kashfiyotchilar ham bunday taqdirni boshdan kechirmagan. Klavdiy eramizdan avvalgi 100-yillarda tug’ilgan, deb qabul qilinadi. va 70 yoshgacha yashagan.
U umrining katta qismini Iskandariyada (Misr) o’tkazgan, u yerda fanning turli sohalarida ishlagan va kashfiyotlar qilgan. Ptolemey musiqa rivojiga katta hissa qo’shgan. Uning uch jilddan iborat "Garmonika" asari turli balandliklar, intervallar, shu jumladan qisqartirilgan va kuchaytirilgan tovushlar haqida umumlashtirilgan va tizimlashtirilgan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Ptolemey kitoblarida antik davr musiqasiga xos bo’lgan tetrakordlarning tavsiflari ham topilgan. Bular zamonaviy odam uchun tushunish qiyin bo’lgan, chorak oraliqda yozilgan tarozilar. Ptolemeyning zamondoshlari musiqasi asosan tetrakordlardan iborat edi. Ulardan tashqari asarlarda konsonans va dissonanslar, konsonans turlari, ravishlarning kelib chiqishi va oʻzgarishi haqida ham maʼlumotlar bor edi. Ptolemeyning xulosalari tufayli matematika ham boyidi. Olim aylana ichiga chizilgan to’rtburchak va uning diagonallari ko’paytmasi haqidagi teoremani xulosa qildi. Keyinchalik Ptolemey turli daraja qiymatlari bilan yoylarning akkordlarini hisoblab chiqdi, shuningdek darajalarni kichikroq birliklarga - soniya va daqiqalarga bo’lish usulini chiqardi. Donishmand qalamidan optikaga oid asar ham chiqdi. Bu qadimgi odamlarning ko’rishning tabiati, ko’rishdagi buzilishlar va buzilishlar haqidagi bilimlari to’plami bo’lib, 5 ta kitobdan iborat. Shuningdek, inshoda ko’rish organlari tomonidan ob’ektlarni idrok etishga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan va ta’sir qiladigan psixologik komponent haqida dalillar mavjud. Bundan tashqari, boblardan biri qavariq, tekis oynalar va boshqa tuzilishdagi oynalar tomonidan yorug’lik nurlarining yutilishi va aks etish tamoyillari va qonuniyatlariga bag’ishlangan. Oxirgi bob yorug’likning sinishi va sinishining birinchi, eng aniq ifodalangan qonunlarini o’z ichiga oladi.
Ptolemey astronom sifatida tanilgan. Uning "Almagest" fundamental asari 13 ta alohida kitobdan iborat bo’lib, unda donishmand nafaqat astronomiya va matematikaga oid antik davrning barcha bilimlarini jamlagan, balki birinchi marta dunyo mavjudligining geosentrik nazariyasini eng aniq shakllantirgan. Olimning qat’iyatliligini e’tiborga olmaslik mumkin emas, chunki u yana bir necha asrlar davomida to’g’ri deb hisoblangan nazariyani shakllantirishdan tashqari, dalillarni keltirib chiqaradi. Ptolemey asarining asosiy qoidalari Yer butun dunyoning harakatsiz markazidir; biz ko’rib turganimizdek, osmon aylanuvchi shar. Donishmand, shuningdek, Yerni o’rab turgan barcha samoviy jismlarning harakat traektoriyalarini tushuntirish va hatto tasavvur qilish imkonini beruvchi matematik hisob-kitoblarni ham beradi. Ptolemey hali ham sog’indi. Uning kosmik jismlarning harakati haqidagi nazariyasiga ko’ra, ularning kattaligi, yorqinligi va Yerdan ularga bo’lgan masofasi ma’lum bir davriylik bilan o’zgarishi kerak. Biz Klavdiy Ptolemeyning dunyoni qurishning geosentrik tizimini iloji boricha batafsil isbotlash istagini hurmat qilishimiz kerak, chunki u deyarli barcha samoviy hodisalar va ob’ektlar uchun mantiqiy va matematik tushuntirishlarni topdi. U 8 ta kitobdan iborat insho tuzdi, unda ushbu sohadagi barcha mavjud bilimlar mavjud. Shuningdek, uning ishida 8 mingdan ortiq geografik ob’ektlarning koordinatalari topilgan³¹. Kartografiyaning asoschisi Ptolemey edi. Hozir biz bilganimiz emas, balki u taqdim etgan ma’lumotlar ko’p hududlarning kengligi, ularning bir-biri bilan bog’liqligi haqida birinchi tushunchani berdi. Bu serqirra olimning xizmatlari unutilmagan va unutilmaydi.
Scorpius yulduz turkumidagi yulduzlar klasteri uning nomi bilan atalgan. Shuningdek, Klavdiy Ptolemey sharafiga Mars va Oydagi kraterlar va 1949 yilda Karl Reynmut tomonidan Geydelbergda topilgan asteroid ham berilgan. Astronom, fizik, geograf va matematikning o’limining aniq sanasi, afsuski, noma’lum. Shartli ravishda u 65 yoshdan 70 yoshgacha yashagan deb qabul qilinadi. Misrlik olimning traektoriyasi va hayoti haqida ko’p jihatlar ma’lum emas Klavdiy Ptolomey. Biroq, uning hayoti va faoliyati haqida eng ko’p ajralib turadigan va biz ta’kidlashimiz mumkin bo’lgan ma’lumotlar quyidagilardir: u Afrika qit’asida, xususan,O’zining o’tkinchi hayoti davomida u o’sha davr uchun muvaffaqiyatli bo’lgan tadqiqotlarni, jumladan astronomiya, matematika, astrologiya va geologiyani amalga oshirishga qiziqib qoldi.