O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi urganch davlat universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar: 
[1] J Burzla_ J. Phys. A: Math. Gen. 21 561 (1988). 
[2] Yu. S Kivshar J. Phys. A: Math. Gen. 22 337 (1989) . 
[3] S. A. Gredeskul and Yu. S. Kivshar, Phys. Rev. Lett., 62 977 (1989). 
[4] A. S. Fokas and A. R. Its, Phys. Rev. Lett., 68 3117 (1992). 
[5] N- C. Panoiu et al, Phys. Rev. A, 60 4 (1999). 
 
LAZER NURINING MODDALAR BILAN O‘ZARO TA’SIRINI COMSOL 
MULTIPHYSICS DASTURI YORDAMIDA MODELLASHTIRISH 
A.I Japaqov
1
, M.M Axmedov
1
, A.H Qodirov
1
, J.O Sadullayev
1
, A. Rajabov
2*
 
1
Urganch davlat universiteti. 220100. Urganch sh. X.Olimjon, 14 uy. 
2
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Urganch filiali 
[e-mail]
Lazer 
kogerent
nurlanish
chiqaruvchi 
elektr
-
optik
 qurilmadir. Atama 
inglizcha
"Laser" qisqartmasidan kelib chiqib, Light Amplification by Stimulated Emission of 
Radiation (
majburiy nurlanish
  yordamida  
yorugʻlikni
 kuchaytirish),
deb yoyiladi. Lazer 
yorug’lik manbalarining turli xil turlari mavjud bo’lsada, ularning barchasi umumiy 
jihatidan o’xshashdir. Qoida tariqasida, chiqish radiatsiyasi ham tor kollimatsiyalangan 
nurga qaratilgan. Bu kollimatsiyalangan, izchil va monoxromatik yorug’lik manbai 
keng ko’lamli mashtablarda juda aniq issiqlik manbai sifatida ishlatilishi mumkin. 
Saratonni 
davolash
, 
payvandlash
, 
tavlanish
, 
materiallarni o’rganish
, 
va 
yarimo’tkazgichlarni qayta ishlash
 bilan bog’liq sohalarda keng qo’llaniladi. 
Lazer nurining modda bilan har qanday o’zaro ta’sirini modellashtirishni 
boshlashdan oldin, avvalambor, lazerning to’lqin uzunligini hamda materialning optik 
xususiyatlarini aniqlashimiz kerak. Bundan tashqari, siz nurlantirilgan obyektlarning 
nisbiy o’lchamlarini, shuningdek, lazer to’lqin uzunligi va nur parametrlarini 

---

176 
bilishingiz kerak. Ushbu ma’lumotlar yordamida tasir jarayonini modellashtirish uchun 
to’g’ri yondashuvni tanlash juda muhimdir. 
Lazer to’lqin uzunligida shaffof bo’lmagan yoki unga yaqin bo’lgan materiallarda 
lazer nurlanishini sirt issiqlik manbai deb hisoblash mumkin. Buni amalga oshirishning 
eng oson yo’li COMSOL Multiphysicsning 5.1-versiyasidagi uzatish modulida mavjud 
bo’lgan Deposited Beam Power xususiyatidan foydalaniladi. Bundan tashqari, faqat 
COMSOL Multiphysics yadrosi yordamida sirt nurlanish manbasini aniqlash ham oson, 
chunki 
bu misolda ko’rsatilgan
 bo’ladi. 
Sirtdagi nurlanish manbai nur energiyasini nurlantiriladigan ob’ektning 
o’lchamlari bilan solishtirganda ahamiyatsiz darajada kichik qalinlikdagi qatlamda 
so’rilishini taxmin qiladi. Cheklangan elementlar tarmog’ini bo’lish bosqichi faqat 
harorat maydonidagi o’zgarishlarni va lazer nuqtasining o’lchamini hisobga olish uchun 
etarli bo’lishi kerak.
Lazer nurlanishining o’zi aniq modellashtirilmagan va lazer nurlanishining 
materialdan aks ettirilgan qismi qaytib kelmaydi deb taxmin qilinadi. Sirtdagi issiqlik 
manbasini ishlatganda, siz lazer to’lqin uzunligida materialning assimilyatsiya 
koeffitsientini qo’lda o’rnatishingiz va chiqish nurlarining quvvatini mos ravishda 
o’lchashingiz kerak. 
Ikkita kesishgan lazer nurlarini simulyatsiya qilish uchun ishlatiladigan issiqlik 
uzatish modulidagi Depozitlangan nur quvvati funksiyasi. Olingan sirt issiqlik manbai 
ko’rsatilgan. 

---

177 
Lazer nurlari ikkita linzali tizim tomonidan yo’naltirilgan. Yuqori zichlikdagi lazer 
nurlanishining tarqalishi tufayli linzalarning fokus nuqtasini siljitadi. 
Nur konvert usuli elektromagnit nurlanish manbai multifizik aloqasi orqali qattiq 
moddalardagi issiqlik uzatish interfeysi bilan birlashtirilishi mumkin. Fizikani qo’shish 
menyusiga Lazer nurlari interfeysini qo’shsangiz, bu ulanish avtomatik ravishda amalga 
oshiriladi. 
Bu dastur yordamida Lazer nurini moddalar bilan tasirini modellashtirib umumiy 
na’tija taxlillarini olish mumkin. Bundan tashqari olingan natijalar tahlillarini olish 
mumkin va bu natijalarni o’tkazilgan haqiqiy tajriba natijalari bilan solishtirish 
imkoniyatiga ega bo’lashimiz mumkin.