O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat universiteti “Psixologiya” kafedrasi

Kuchsiz nerv tizimining muvozaiwti
Nerv tizimming ildamligi
Muvozanatsiz qizg’in	Serharakat
Muvozanatli	Serharakat
Muvozanatli	inert (sust)
Muvozanatsiz tormozli	Serharakat yoki inert

Ularda temperaraent tipi deyilganda, insoniarriing muayyan gurahlarini tavsiflovchi psixik xususiyatlaming yig’indisi (majmuasi) tushimiladi. Hozirgi davrda temperament tipi deganida, ma'lum insonlar guruhi uchun umutniy bo’lgan xususiyatlarning sodda majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarning qonuniy, zamriy o’zaro bog’liqligi tushuniladi. Temperament tipini tavsiflovchi xususiyatlaming qonuniy tarzda o’zaro bog!liqligi quyidagicha aks etishi mumkin.

Sangvinik Bo’iar bo’lmas narsalarga qattiq xoxolab kulnvermli. Muhim bo’lmagan iakt qattiq jahiini chiqaradi. Diqqatini jalb qilgan linniniu nnrsnlarga tetik va zo’r qo’zg’alish bilan javob beradi. Imo-ishoralari va linrukntlari yaqqol ko’rinib turadi. Uning aft-basharasiga qarab kayfiyatining qnndnyligini, narsalarga yoki odamga bo’lgan munosabatlarini bilish oson. Diqqatini tcz birjoyga to’playdi.
Sust senzitivlikka ega. Sezgirlik chegarasi yo`qsak. Juda kuchsiz tovushlami va yonig’lik qo’zg’ovchilarni payqamaydi. Aktivligi yo`qsak, juda qayratli va ishchan, dnrslnrda tez-tez qo'1 ko’tarib turadi, toliqmasdan uzoq vaqt ishlashi mumkin, yangi ishlarga g’ayrat biian kirishadi. Faolligi va reaktivligi tnuvozanatli. Uni intizomga ohaqirish oson. U o’z hissiyotiarining namoyon bo’lishini va o’zining ixtiyorsiz harakatlarini tez ushlab qola oladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tez, yangi ishga tezlik bilan kirishadi, diqqatini tez to’playdi. Aqli tez ishlaydi, topqir. harakatlari nihoyat darajada silliqlik xususiyatiga ega, Hissiyotlari, kayfiyatlari, qiziqishiari va intilishlari juda o’zgaravchan. U yangi kishiiar bilan tez kirishib ketadi. Yangi talablar, yangi sharoitga osonlik bilan o’rganadi. Bir ishdan ikkinchi ishga tez ko’cha oSadi. Malakalarni tez o’zlashtiradi va tez qayta o’zgartiradi. Aqli ixcham. Ekstrovertlik xususiyatiga ega. o’tgan va kelajak hayot haqida tasawurlariga qaraganda quyiroq tashq taassurotlarga javob beradi.
Xolerik xuddi sangvinik kabi sust senzitivlik, yo`qsak reaktivlik hamda faollik bilan ajralib turadi, lekin faollikdan reaktiviik ustunlik qiladi. Shuning uchun u tinimsiz o’zini ushlay olraaydigan, betoqat, serzarda. Sangvinikka qaraganda ozroq silliq va qo’proq qotib qolgan. Shuning uchun intilishlari va qiziqishlarida katta barqarorlik, zo’r qatiylik bor, diqqatini ko’chirishda qiyinchilikka uchraydi. Psixik tempi tez. Bir ishni boshlasa oxiriga yetkazadi,⁴ ammo unga qiziqsa,

Flegmatik - senzitiviigi sust, hissiy qo’zg’aluvchanligi oz, kuldirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Amrno bir narsa yuzasidan qattiq kulganda u vazminligicha qolaveradi. Katta ko’ngilsiz hodisa yuz berganda ham osoyishtaligini buzmaydi, Imo-ishora!ari oz, harakatlari ifodasiz. qayrati ishchanligi bilan ajralib turadi. Yo`qsak faolSigi oz, reaktivligidan ancha ustunlik qiladi. Chidamliligi, matonati, o’zini tuta bilish bilan ajralib turadi. harakatlarimng tempi va nutqining templ sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik bilan to’playdi. Rigid (qotib qoigan), diqqatini qiyinchilik bilan ko’chsradi. Yangi sharoitga qiyinchilik bilan moslashadi. Introvert. Yangi odamlarga qiyinchilik biian qo’shiladi. Tashqi taassurotlarga qlyinchilik bilan javob qaytaradi.
Melanxolik - yo`qsak senzitivlik xususiyatiga ega. Sezgirligi yo`qsak (sezgi chcgaralari yuqori), Arzimagan sababga ko’ra, ko’zlaridan yosh oqib ketaveradi. Nihoyatda arazchan, sekin yig’laydi. Samimiy, juda oz kuladi, faolligi sust. o’ziga ishonmaydi, tortinchoq, ozgina qiyinchilik tug’iladigan bo’lsa, ho’Iini yuvib qo’ltig’iga urib g’o’ya qoladi. g’ayratslz qatiy ernas, Diqqati tez chalg’iydi, barqaror cmas. Psixik tempi sust, Rigid (qotib qolgan). Introvertlik xususiyatiga ega.
Faоllikni indvidual uslubi va tеmpеramеnt
Niхоyat, faоliyat talablariga tеmpеramеntni mоslashtirishning asоsiy eng unvеrsal yuli individual ish uslubining tarkib tоpishidir. Mехnat faоliyatidagi ayni bir vazifa va talablar хar turli usullar va yullar bilan bir хil samarali amalga оshirilishi mumkin. Faоliyatning indvidual uslubi dеganda biz mazkur оdam uchun хaraktеrli bo`lgan va samarali ishlashi uchun maqsadga muvоfik bo`lgan хarakatlar va yullarning individual sistеmasini tushunamiz. Faоliyatning indvidual uslubi оdamda o`z-o`zidan, stiхiyali ravishda paydо bo`lmaydi. U ta’lim va tarbiya jarayonida tarkib tоpadi. Individual uslub tarkib tоpishining birinchi ko`rtaqlari bоgcha yoshidagi katta bоlalarda uyin хaraktеridagi amaliy masalalarni еchishdayok ko`rina bоshlaydi.
Faоliyatning indvidual uslubini tarbiyalash ishlari asоslanadigan qatоr alохida psiхоlоgik va pеdagоgik printsiplar mavjuddir. Ta’lim va tarbiyaning asоsiy vazifalaridan biri shundan ibоratki, indvidual uslubni tarkib tоptirish yuli bilan оdamning tеmpеramеntini faоliyatning оb’еktiv talablariga yaхshilab mоslashtirishdan ibоratdir.
Tеmpеramеntni tarbiyalash
Temperamentning xususiyati faollikning samaradorligida emas, balki usullaming oVjga xosligidadir. Shu ma'noda Ye.A.Klimov tomonidan olib borilgan tadqiqotga ko’ra, stanokchi, to’quvchiiarning ishini kuzatish natijalari muhim sanalgan. Ma'lum bo’Jcliki, bir necha stanokda ishlashda nerv tizimi harakatchan tipdagi ham, harakatsiz lipdagi xodiuilar ham ishlab chiqarishda muvaffaqiyatlarga erishadilar. Temperamenlni harakalchanligiga ko’ra qaraina-qarshi xususiyatli kishilar bir xil nichnat vaziyaticla turlicha liarakat taktikasiga murojaat qilishlari aniqlandi. Harakatchanlari shoshiliiich, tc/roq bajaradi, temperamentaing sust tipdagi kishilar esa shoshilinch harakatning Ziiruriigini bikliradigan tayyorlov ishlariga ko’p e'tibor berisbi bilan ajralib turadi.
Faollikning individual usluhini V.S.M(>rlii», Ye.A.KIiniovlnr o’rganib, uning kishida darrov paydo bo’ltnasligi va faqat stixiyali tarzda paydo bo’lishini ko’rsatishdi. Agar kishi o’z temperamenliga muvollci yaxshi natijalariga erishishiga yordam beradigaa o’zining yo’Uari va usularini faol izlasa, individual uslub yuzaga keladi.
Odamlarning birgaiikdagi faoliigi shatoitlarida ular Lemperamentning dinamik fazilatiari ular faoliyatining pirovard natijasiga har biri individual ishlagan holdagiga qaraganda ancha jiddiy ta'sir ko’rsatadi, Bunda mazkur faoliyatni bajarish uchun ancha qulay va kamroq qwlay bo’lgan temperamentning har xil tiplarini birga qo’shilib ketishi aniq bo’ladi. Chunonchi, xoierik temperamentli kishining faoliyati sangvinik yoki xolerik temperamentli kishi bilan sherik bo’Iib ishJaganiga qaraganda flegmatik yoki melanxolik biian birgalikda ishlagan hollarda ancha samarali bo’Iadi. Bunday faktlar shuni ko’rsatadiki, temperamentning u yoki bu xususiyatlarining ahamiyatini ko’pgina faoliyat turlarini birgalikdagi xarakterini hisobga oiniasdan baholab bo’lmaydi. o’z temperamentining xususiyatlarins egallash va ularning o’rnini to’ldirish, faoliyatning individual uslubini shakllantirish bolalik yillaridan boshlanib, talim va tarbiya ta'sirini negizida yuzaga keladi.
Tеmpеramеntni rivоjlanishi tariхi, tеmpеramеnt tipi
Temperament to’g’risidagi dastlabki ta'limotai yunon olimi Gippokrat (eramizdan
oldingi 460 - 356 yiilarda yashagan) yaratgan bo’lib, uning tipologlyasi W hozirgi davrgacha qo’Uanilib kelinmocjda.
Temperamentning fiziologik asoslari
Qadimgi yunon olimi Gippokrafc taiimotiga binoan, insoniarning temperament xususiyatlari jihatidan o’zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning tana a'zolaridagi suyuqlikiaming (xiitlarning) turlicha nisbatda joylashuviga bog’liq ekanligi tasawur qilinadi. Gippokrat ta'biricha, inson tanasida to’rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo’lib, ular o’t yoki safro (yunoncha "chole"), qon (lofincha sanguis yoki sanguinis), qora o’t (yunoncha melas "qora", chole "o’t"), balg’am (yunoncha "phlegma") kabilardan iboratdir. Uning mulohazasicha:
1. o’tning xususiyati • quruqlikdir, uning vazifasi-tana a'zolarida quruqiikni saqlab turish yoki badanni qunjq tutishdir.
2. Qonning xususiyati-issiqlikdk, uning vazifasi tanani isitib turishdir,
3. Qora o’tning xtisusiyati-nam\\k.6k, untng vazifasi badan namligini saqlab turishdir.
4. Balg’amning (shiiimshiq moddaning) xususiyati-sovuqlikdir, uniag vazifasi badanni sovutib turishdan iboratdir,
Gippokrat taiimotiga niuvofiq har bir insonda shu io’ri xil suyuqiik mavjud bo’lib, uning bittasi ustuyorlik kasb etadi. Mazkur araiashma (lotincha temperamentum)lardan qaysi biri saimoqliroq bo’lsa, shunga qarab insonlar temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi xolerikda sariq o’t, sangvinlkda qon, flegmatikda balg’am, melanxolikda qora o’t ustun bo’IIshi ta'kidlanadi.
Gippokratning to’rt xii moddalar (suyuqlikiar) araiashmasi, ya!ni temperament tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xoierik, flegmatik, melanxolik) ramziy ma'noda hozirgi zamon psixologiyasida harn qo’llanilib kelinmoqda.