O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi urganch davlat universiteti
Jismoniy tayyorgarligni texnik-taktik
Download 0.67 Mb. Pdf ko'rish
|
12-13 yoshdagi darvozabonlarni texnik-taktik jixatdan tayyorlashda maxsus mashqlarning ahamiyati
|
1.6. Jismoniy tayyorgarligni texnik-taktik
harakatlariga ta’siri. Murabbiy va mutaxassislarning bildirishicha, darvozabonning o‘yin mahorati ko‘pgina jamoalarning muvaffaqiyatiga bog‘liqdir. Shuning uchun darvozabondan katta jismoniy tayyorgarlik, epchillikni, chidamlilikni va sezgirlikni talab qiladi. Darvozabonlarning yomon o‘yin ko‘rsatishlari jamoa uchun mag‘lubiyat demakdir. Lekin darvozabon darvozani mustaxkam himoya qilsa jamoa yutuqini mustaxkam qo‘lga kiritgan hisoblanib, yutuqni qo‘ldan chiqarish mumkin emas. Shuning uchun darvozabonlarning mahorati, uning chidamliligi o‘yinning qiziqarli o‘tishiga bog‘liq bo‘ladi. Joyni to‘g‘ri tanlashi, reaksiyasi, botirligi, qa’tiyatliligi, topqirligi singari sifatlar darvozabonlarda yaxshi rivojlangan bo‘lishi kerak. Bundan tashqari darvozabonlarning psixologik xolatlari mustaxkam bo‘lishi lozim.
Mualliflar N.Rogolskiy, E.G.Degelning fikricha, ham darvozabon jamoaning oxirgi imkoniyati bo‘lib, o‘yinni yutishi va yutqazishi unga bog‘liq bo‘lib, o‘yin davomida darvozani daxilsizligini saqlab qolsa o‘yinning qahramoni hisoblanadi. Shuning uchun darvozabonlarning mashg‘ulatlarini olib borilishi vaqtida yaxshi bajarishi jamoa a’zolarini g‘alaba erishishiga bog‘liqdir. Shundan kelib chiqib yosh darvozabonlarning darvozabon texnikasini mustaxkam egallashi muhim ahamiyatga egadir. Darvozabon har doim taktik-texnik jismoniy tayyorgarlikka tayyor bo‘lishi lozim. Undagi bu jihatlar – bo‘yining balandligi to‘p tepadan kelganda chaqqonlik bilan ilib olish uchun darvozabonda sezgirlik, yaxshi tezkorlik, engillik, egiluvchanlik va chidamlilik jihatlar bo‘lishi kerak. Odatda, darvozabon – baland bo‘yli (175 sm va undan ortiq), a’lo darajada jismoniy tayyorgarlik ko‘rgan, reaksiyasi juda tez, start tezligi yuqori o‘yinchi bo‘ladi. U dovyurak va jur’atli, sakrovchan, epchil va hozirjavob, harakatlarini yaxshi muvofiqlashtira oladigan, yaxshi mo‘ljal oladigan va rejalay biladigan bo‘lishi; to‘pning ehtimoliy uchish yo‘nalishi, tezligi va traektoriyasini darhol
38
aniqlay olishi, himoya jarayonini mohirona idora qilishi, ya’ni uning izchilligi va uyushqoqligini ta’minlay bilishi kerak. S.N.Andreevning fikricha, ko‘pgina taktik usullarni bajarish vaqtida darvozabonlar jarohat olishlar mumkin. Buni yosh darvozabonlar o‘z mashg‘ulotlari vaqtida inobatga olishlari shart. Buning oldini olish uchun yosh darvozabonlar mashg‘ulotlarida o‘zlari bilan darvozabonlar uchun qullaniladigan kiyimlarni kiyib olib shug‘illanishlari Shart deb hisoblaydi. Har bir mashg‘ulotlarida bunga alohida e’tibor berish kerak. Iloji boricha masterlar jamoasida va ayniqsa yoki o‘smirlar jamoasida darvozabonlarni tayyorlaydigan maxsus marabbiylarni bo‘lishi shart. Agar bu murabbiylar o‘tmishda darvozabon bo‘lgan bo‘lsalar yanada maqsadga muvofiq bo‘ladi. Osiyoning etakchi futbol
jamoalari (Yaponiya, Janubiy Koreya)ning mashg‘ulotlarini kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, darvozabonlar mashg‘ulotlarining ko‘p qismini maxsus murabbiy diqqati bilan darvozabonlarning jismoniy sifatlari va texnik-taktik harakatlarini mashq qilish bilan shug‘ullanadilar. G.D.Kachalin, uyinchilarning taktik vazifalari va majburiyatdarini urgana turib, Shuni ta’kidlaydiki, darvozabon vaktning kup kismini uz darvozasini goldan asrashga, ximoya kilishga sarflaydi, kuprok darvozada uynaydi, kamrok-darvoza maydonida, jarima maydonida esa undan xam kam vakt uynaydi. Ba’zan esa darvoza maydoni tashkarisida xam uynashi mumkin, lekin bu kam xollarda uchraydi.(12,24,25,26) A.Chanadi shuni ta’kidlaydiki, darvozabon – jamoadagi xar tomonlama uynaydigan uyinchi. Lekin uzining xar tomonlamali uyinini ta’minlash uchun u aloxida
jismoniy va
ruxiy sifatlarga ega bulishi lozim. A.Chanadi darvozabonlarning jismoniy kursatkichlari tugrisida gapirayotib, Shuni aloxida ta’kidlaydiki, darvozabonlar uchun eng kulay buy uzunligi 175-185 sm ni tashkil etadi. Kichik buyli darvozabonlar xavolatib yullangan tuplarni kiyinrok oladilar. Ayniksa, kachonki tua uchun kurashish xavoda bulgan vaziyatda darvoza oldida nokulay vaziyat yuzaga keladi. Xaddan tashkari baland buyli darvozabonlarga 39
keladigan bulsak, ular erga tashlanishlarda, tupni egallab olishda, ayniksa, erlatib tepilgan zarbalarni olishda uncha chaqqon emaslar. Darvozabonning vazni buyiga mutanosib bulishi lozim. Jismonan kuchli darvozabon uz darvozasi oldida buladigan kurashish paytida rakib xujumchilarida «xurmat kilish xissini uygotadi» Agar futbolchining epchilligini belgilovchi harakatlarga diqqat bilan qaraydigan bo‘lsak bu harakatlar sportchilarning kuchini vaqt va joy vaziyatiga moslashtira bilish qobiliyatini talab qilishni payqash mumkin(10,13,19,24). Boshqacha aytganda, epchillik harakatlari muayya qisqa vaqt oralig‘idagi harakatni joyda juda ham aniq bajartirish uchun paydo buladigan tezkor kuchni talab qiladi. Demak, epchillik deb — kuch va tezkorlikni uygunlashganiga aytilar ekan. Epchilliki tarbiyalashda xuddi kuch va tezkorlikni tarbiyalagan paytdagidek, kishi tezda toliqadi, buni unutmaslik kerak. Shu bilan birga epchillikni rivojlantirishga oid mashqlarni bajarish muskullar harakati aniq bo‘lishini talab qiladi, toliqish paytidagi mashqlar kam samara beradi. Shuning uchun epchillikni tarbiyalashda, xuddi tezkorlik va kuchni tarbiyalagan paytdagidek, organizm va qayta batamom tiklanib olguncha, muayya vaqt oralig‘ida dam olishni tashkil qilishi lozim. Mashqlar oldingi mashg‘ulotdan toliqish asorati deyarlik kolmagan xolda bajariladi. Futbolchida "Portlovchi" kuchi, tezkorlikni va epchillikni xosil qilish kiyin ish, shuning uchun bu sifatlari sportchi butun sport xayoti davomida tarbiyalab borishi zarur. Ularning tarbiyalanib borishiga aloxida diqqat bilan qarash kerak. Chunki futbolchi o‘yin faoliyatining samarasini belgilaydigan sifatlar xuddi ana Shulardir(18,19,27).
Bu-uch uziga xos jihat ko‘rsatilgan sifatlarni yagona qilib birlashtiradi va ularni bir mashg‘ulotda bir vaqtning uzida kompleks ravishda takomillashtiradi. Epchillik- bu murakkab kompleks sifat bo‘lib, uni baxolash uchun yagona mezon topish qiyin. V.M.Zatsiorskiyning fikricha, qo‘yidagilar epchillikni ulchash imkonini berishi mumkin: vazifalarning murakkabligi, uni aniq va uz vaqtida 40
bajarilishi (futbolda bu vaqt vaziyatni uzgarishidan to javob harakati boshlangan daqiqagacha bo‘lgan eng kam vaqtdir). Futbolchiing chaqqonligi avvalo futbol maydonida doimo uzgarib turuvchi vaziyatda to‘pni olib yurgandan keyin to‘psiz qilgan harakatlaridan namoyon bo‘ladi. To‘pni olib yurish, kimga uzatishni tanlash va to‘p tepish o‘yinchidan juda keng koordinatsion imkoniyatlarni ko‘rsatishni talab etadi. Agar bunga futbolchining harakat va texnik faoliyati yakkama —yakka oliShuvlar va turli dastlabki xolatlar asnosida o‘tishni (uzidan oshirib urishi, dumalatib urishi, sakrab turib bosh bilan urib yuborishi va xokazolar)ni kursak va o‘yin Shart — Sharoitining doimo o‘zgarib turishi (yomg‘ir, issik, o‘tli, erli maydon, tabiiy va sun’iy ravishda yoritilishi)ni xam ko‘payadiga bo‘lsak, unda o‘yin faoliyatining samarali bo‘lishi uchun rivojlangan epchillik sifatlarining yuqori bo‘lishi futbolchi uchun qanchalik muxim ekaligi uz —uzidan tuShunarlidir. Priyomlarni qanchalik tez, aniq va uz vaqtida bajara olish o‘yinchining uzidagi harakatlantiruvchi apparatni qanchalik boshqara olishi va harakat qobiliyatining qanchalik rivojlaganligiga bog‘liqdir. Epchillik sifatlarini takomillashtirishga pag-barag yangi harakatlar turkumini egallab olish kerak, shundagina ma’lum malakalar bazasidan noma’lumlari oson uzlashtiriladi. Sport nazariyasida "ekstrapolyasiya" ("tadbik etish"), ya’ni (ma’lum harakat malakalariga asoslanib) tusatdan paydo bo‘lgan Sharoitga javoban harakatni darxol tuza olish qobiliyati tushunchasi keng qo‘llaniladi. Futbolda uzidan oshirib tepish bu tuShunchaga misol bo‘lishi mumkin. Odatda trenirovka chog‘ida bu elementga ko‘p e’tibor berilmaydi. Biroq boshqa chora qolmagan vaziyatlarda futbolchilar ko‘pincha uzida oshirib tepishni qo‘llaydilar. O‘yinchilarda boshqa harakat malakalari turkumi serob bo‘lganligi uchun yuzaga kelgan vaziyatga boglik holda bu harakatdan foydalanishlari mumkin. Shaxsning koordinatsion imkoniyatlari qanchalik ko‘p bo‘lsa, ta’kib qilish qam
Shunchalik darajada yuqori bo‘ladi. Tabiiyki, muvofiklashish 41
imkoniyatlarining ko‘pchiligi bolalik va usmirlik yoshlarida yaratilishi kerak. Bu gapdan, hujumchi futbolchilarda epchillikni rivojlantirib va takomillashtirib o‘tirishning hojati yuk ekanda, degan ma’no chikmaydi. Birok, Shuni esda to‘tish lozimki, epchillikni o‘rgatish qiyin, chunki u har kimning uziga xos sifatdir. Futbolchi trenirovka paytida to‘pni oyoq bilan, bosh va gavda bilan ming oxanga solib o‘ynatishini qurish va ayni chog‘da o‘yinda u eng oddiy vaziyatlarda nochor axvolda bo‘lib qolgan vaziyatlarni xam uchratish mumkin. Shunga ko‘ra, epchillikni Shunday vositalar yordamida rivojlantirish ma’kulki, ular futbolchining o‘yin faoliyatida "orttirgan" malakalari kumagida foydalanish imkonini bersin.(24,25,26) Sportchilarning harakatni aniq ilg‘ab olish va yana uni qaytada bajarish qobiliyati qanchalik yuqori bulsa, yangi malakalarni Shunchalik yaxshi egallab oladilar. Epchillikni takomillashtirish uchun shunday mashqlar zarurki, ular harakat, vestibulyar, qurish analizatorlariga bab —barobar ta’sir etsin. V.B. Pagiev, A.I. Talibdjanov, G.M. Sergeevlar tezlik-kuch sifatlarini rivojlantirishga oid mashqlarni futbolchilar tayyorlash jarayonining turli bosqichlarida o‘ziga xos ravishda taqsimlash va qo‘llash kerakligi xakida so‘z yuritadilar. Ularning fikricha, tayyorgarlik davrining umumiy jismoniy tayyorgarlik bosqichida tezlik – kuch sifatlarini aloxida rivojlantiruvchi sof standart mashqlarni qo‘llash ma’qul. Maxsus va musobaqa oldi bosqichlarda barcha mashqlar mazmuni ixtisoslik yo‘nalishiga aylantirilishi lozim (to‘psiz va to‘p bilan yakka, guruh va jamoa bo‘lib mashqlar bajarish). Mashqlar mazmuni va nisbatini qayd etilgan tartibda rejalashtirish va qo‘llash futbolchilar mahoratini samarali Shakllanishiga olib kelishi isbotlangan.
Download 0.67 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|