O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

gapir», «Òez so‘zlagan tez pushmon bo‘lar» va hokazo.

95-mashq.  Gaplarni  o‘qing.  Ularda  ilgari  surilgan  g‘oya

haqida fikr yuriting. Matallarni belgilang.

Aql aqldan quvvat oladi. Ahmoqning aqli — to‘pig‘ida.

Davlat bitar, bilim tugamas. Go‘zallik — ilm-u ma’rifatda.

Òirmashgan tog‘dan oshar. Yurti boyning o‘zi boy. Eldan

ayrilguncha, jondan ayril. Ari zahrini chekmagan bol qad-

rini  bilmas.  Daryo  suvini  bahor  toshirar,  odam  qadrini

mehnat oshirar. Yigit husni mehnatda. Kiyimning yan-

gisi yaxshi, do‘stning — eskisi. Dono bilan nodon bitta

buloqdan suv ichmas. Òeran daryo tinch oqar. Ilm — tub-

siz quduq. Yolg‘onning umri qisqa. Do‘stlik — barcha boy-

likdan afzal... Sabr tog‘ni yiqitar. Marddan ot qolur, no-

marddan — dod. Hunar oshatar, mehnat yashnatar. Ko‘k-

lam — mehnat bilan ko‘rkam. Kumushdek ter to‘ksang,

gavhardek dur olasan.

233

14-DARS.  HIKMAÒLI  SO‘ZLAR  (AFORIZMLAR).

ÒAKRORLASH

14.1. HIKMAÒLI SO‘ZLAR (AFORIZMLAR)

Grammatik  jihatdan  gap  holida  shakllangan,

xalqning  turmush  tajribasiga  tayanib  ma’lum  bir

shaxs tomonidan yaratilgan qisqa, obrazli barqaror

birikmalarga hikmatli so‘zlar (aforizmlar) deyiladi.

Masalan,

Odami ersang demagil odami,

Onikim yo‘q xalq g‘amidin g‘ami.

(A.  Navoiy)

Hikmatli  so‘zlar  (aforizmlar)  barqarorlik,  mazmuniy

yaxlitlik, takroriylik (ya’ni nutqda doimo bir xil tuzilishda

quyma holda takrorlanish) belgilariga ko‘ra boshqa barqa-

ror birliklar bilan umumiylik kasb etsa ham, aniq mual-

lifining borligi bilan ulardan farq qiladi.

Hikmatli  so‘zlarni  o‘rganib,  xotirada  saqlab,  nutqda

o‘rinli qo‘llay bilish kishining so‘z san’atkori, donishmand

bo‘lishini ta’minlaydi.

Rebusni yeching. Òushirib qoldirilgan harflarni yozish

natijasida hosil bo‘ladigan hikmatli so‘zni toping.

Javobi:

Dehqoni  boy  yurt  qudratli  bo‘lur,  qudratli  yurtning

dehqoni boy bo‘lur. (I. Karimov)

D

H

N I

O

T

A T

Q

I

I

B

YU

U R

B

R

N

N G

R T

Q

D R

U D

L

R ,

E

Y

O‘

234

96-mashq.  Alisher  Navoiyning  qanday  hikmatli  so‘zlarini

bilasiz? Ulardan o‘ntasini ko‘chirib yozing. Ma’nosini sharhlab

bering.

VAÒANGA  OID  HIKMAÒLI  SO‘ZLAR

1. Vatan — onaning ko‘ksidan boshlanadi.

2. Vatan tuyg‘usining manzillari beshikdan qabrgachadir.

3. Vatanni sevish hissi — bu shunchaki tug‘ma mayl

emas, u sarbaland va muqaddas tuyg‘udir.

4. Vatan tuprog‘i oyoqdan emas, balki qadoq bog‘lagan

qo‘llardan bo‘sa olgisi keladi.

5. Belingiz Vatan yukidan bukchaysin.

6. Vatan yuki zalvorli bo‘lsa-da, maloli yo‘q.

7. Quyoshga juftlik yarashmaganidek, Vatanning ham

sherigi yo‘q.

8. Vatan sadaqaga berilmagan, uni bizga taqdir ato etgan.

9. Vatan — eng katta taqdir.

10. Sen Vatanni madh etgan minbar — mehrobdir.

(Murod  Xidir)

Yuqoridagi fikrlarni yozing va mag‘zini chaqing. Siz

ham  Vatan  haqidagi  hikmatli  fikrlarni  davom  ettiring.

Ot so‘z turkumining ishlatilishiga e’tibor bering.

97-mashq. Ilm haqidagi hikmatlarni yod oling.

1. Ilmsiz inson — mevasiz daraxt.

2. Nodonga ilm o‘rgatmoq umrni zoye o‘tkazmoqdir.

3. Ilm bir xazina bo‘lsa, bu xazinaning kaliti savoddir.

4. Ilm kelinchakka o‘xshaydi, u hikmat va pinhonlikni

yoqtiradi.

5. Ilm — inson ziynati.

6. Qog‘ozga tushirilmagan ilm unutilib ketadi.

7. Kimki ilm bilan aqlini oshirishga urinsa, mol-u davlat

o‘zi kelaveradi.

(Shavqiy  Kattaqo‘rg‘oniy)

98-mashq. Amir Òemur tomonidan aytilgan o‘gitlarni daf-

taringizga yozib oling va ular haqida bahs tashkil qiling.

235

Ulamolar  suhbatida  bo‘l,  pok,  sof  niyatli  kishilarga

talpin. Kechira olishlik mardlik, kechira bilmaslik nomardlik.

Ahli ehson bilan jahon gulshani obod bo‘lar. Bir kalima

shirin so‘z qilichni qinga kiritadi. Kitob barcha bunyodkorlik,

yaratuvchilik va aql-idrokning, ilm-u donishning asosidir,

hayotni o‘rgatuvchi murabbiydir. Ilm va dinning mashhur

kishilari o‘z maslahatlari bilan podshohlarga yordam berib

kelganlar. Dushmanning kulgani — siringni bilgani. Bir kunlik

adolat yuz kunlik toat-ibodatdan afzal. Kuch — adolatdadir.

99-mashq. Matnni o‘qing va undan o‘zingizga tegishli xulosa

chiqarib oling. Aflotunning o‘z shogirdi Arastuga qilgan nasihatlari.

Hamisha ilm payida bo‘lib, qalbing ham, ko‘zing ham

doimo bedor bo‘lsin. Uyqu va oromni o‘ylab bugungi ishni

ertaga qoldirma. Badbaxt shunday kishiki, ishining oqibatini

o‘ylamaydi,  gunoh  ishlardan  o‘zini  tiymaydi.  Barchani

birdek sev, biror kishi baloga duchor bo‘lsa, unga ko‘mak

qo‘lini  cho‘z.  Har  kimning  gapini  to‘g‘ri  yoki  noto‘g‘ri

ekanligini bilmay turib, tekshirmay turib, hukm chiqarma.

Qaysi ishda bo‘lmasin, sustkashlik qilma. Yaxshilik qilishda

chegara bor deb o‘ylama. Hakimlar hikmatini yod ol. Mol-

dunyo hirsini ko‘nglingdan quv. Yoqimli odoblardan ko‘z

yumma. Òuban ishlarga qo‘l urma. Hamma bilan gaplash-

ganda  ham  kamtarlikni  qo‘ldan  berma.  Birovni  xor  sa-

nama, hamisha adolatni o‘zingga shior qil!

Savol va topshiriqlar

1. Barqaror birikma deganda nimani tushunasiz?

2. Barqaror birikmaning qanday turlari mavjud?

3. Frazeologizm nima?

4. Maqol va matal deganda nimani tushunasiz?

5. Qanday birikmalar hikmatli so‘zlar (aforizmlar) sanaladi?

Òayanch tushunchalar

barqaror  birikmalar,  iboralar,  frazeologizmlar,  ma-

qollar, matallar, hikmatli so‘zlar (aforizmlar), paremalar,

paremiologiya.

?

236

14.2. ÒAKRORLASH

«Mening qishlog‘im (yoki shahrim)» mavzusida insho

yozing. Unda maqol, matal, hikmatli so‘z va iboralardan

o‘rinli foydalanishga harakat qiling.

15-DARS.  O‘ZBEK  LEKSIKOGRAFIYASI

(LUG‘AÒSHUNOSLIGI).  ENSIKLOPEDIK

(QOMUSIY) LUG‘AÒLAR VA ULARDAN

FOYDALANISH

15.1. O‘ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI

(LUG‘AÒSHUNOSLIGI)

Darsning  maqsadi:  o‘quvchilarda  lug‘at  va  ularning

turlari  haqida  bilim  va  ko‘nikmalar  hosil  qilish,  ularni

lug‘atlardan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish.

R E J A:

1. Leksikografiya haqida ma’lumot.

2. Lug‘at va  uning tiðlari.

3. Ensiklopedik lug‘atlar.

4. Filologik lug‘atlar.

Òopshiriq. «O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi»

bilan «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» kitoblarini bir-

biriga solishtirib, ular o‘rtasida qanday farq borligini

ayting.

Leksikografiya  lot.  lexikos  —  so‘z,  grapho  —

chizmoq, yozmoq so‘zlaridan olingan bo‘lib, lug‘at

tuzish amaliyoti va nazariyasi bilan shug‘ullanuvchi

tilshunoslikning  bo‘limidir.

Leksikografiya  nazariyasining  predmeti  lug‘at  tuzish

tamoyillari va usullaridir.

Leksikografiya amaliyoti esa lug‘at tuzuvchilarning ishini

tashkil etish, so‘zlarni kartochkalarga tushirish, sistemaga

solish va saqlash singarilarni o‘z ichiga oladi.

Leksikografiya nazariyasida lug‘at turlari, so‘zlik tarkibi

va so‘z maqolasining tuzilishi asosiy o‘rinni egallaydi.

T

!

237

Avvalo,  lug‘atlar  ikki  turli  bo‘ladi:  1)  ensik-

lopedik (qomusiy) lug‘atlar; 2) filologik (lingvistik)

lug‘atlar.

Bu  ikki  turdagi  lug‘atlar  lug‘at  birliklarining

nimaga  qaratilgani  bilan  farqlanadi.  Lug‘atga

kiritilayotgan  birliklar  barcha  tushunchalarni  o‘z

ichiga olsa, ensiklopedik (qomusiy) lug‘at; ma’lum

bir tildagi so‘zlarni o‘z ichiga olsa, filologik (ling-

vistik) lug‘at hisoblanadi.

Savol va topshiriqlar

1. Leksikografiya nima va u nimalar haqida bahs yuritadi?

2. Lug‘at deganda nimani tushunasiz va u qanday turlarga

bo‘linadi?

3. Ensiklopedik lug‘at bilan filologik lug‘atlar bir-biridan nimasi

bilan farq qiladi?

4. «Istiqlol» lug‘at birligini ensiklopedik va filologik jihatdan

izohlang.

5. Izohli va tarjima lug‘atlarning farqini ayting.

6. Qanday izohli lug‘atlarni bilasiz?

100-mashq. Ushbu izoh qanday lug‘atdan olingan? U nima

deb ataladi va muallifi kim?

Mag‘zini  chaqmoq:  kim,  nimaning?  Ma’nosini  tag-

tubigacha  o‘rganib  yetmoq,  anglab  yetmoq.  «Yer  sotgan

er bo‘lmaydi, er yer sotmaydi. Mana bu gapning mag‘zini

chaq». (Oybek. «Qutlug‘ qon»)

101-mashq.  «O‘zbek  tilining  izohli  lug‘ati»  (Moskva,

«Ðóññêèé ÿçûê» nashriyoti, 1981-yil, 2-jild)dan ona, diyor, yurt,

maskan, o‘yla so‘zlariga berilgan izohlarni o‘qing va ular haqida

bahs yuriting.

N a m u n a:

Vatan  [a]  1.  Kishi  tug‘ilib  o‘sgan  va  uning  fuqarosi

hisoblangan mamlakat, ona yurt: Ona-Vatan, Ulug‘ Vatan.

2. Kishining tug‘ilib o‘sgan o‘lkasi, shahri yoki qish-

log‘i, yurt, diyor: Bulbul chamanni sevar, odam Vatanni.

3. Òurar joy, boshpana, maskan, uy: o‘ziga vatan qurmoq.

!

?

238

15.2. ENSIKLOPEDIK (QOMUSIY) LUG‘AÒLAR VA

ULARDAN  FOYDALANISH

Ensiklopedik (qomusiy) lug‘atda turli xil tarixiy

voqealar,  tarixiy  shaxslar,  ilmiy  tushunchalar  va

boshqalar  o‘z  ifodasini  topadi.  Umuman,  ensik-

lopedik  lug‘atlar  ma’lum  bir  xalqning  madaniy-

ma’naviy,  ilmiy-amaliy,  siyosiy-iqtisodiy  hayotiga

doir  barcha  tushunchalarni  qamrab  oladi  va  bu

tushunchalar unda o‘z izohini topadi.

Qomusiy  lug‘atlarni  yaratish  uzoq  davom  etadigan,

mashaqqatli  ish  sanaladi.  Unga  kiritiladigan  maqolalar

tushunarli, ravon tilda berilishi, ular turli-tuman kartalar,

sxemalar,  rangli  va  oq-qora  rasmlar,  atoqli  shaxslarning

portretlari bilan bezatilishi lozim.

Misol uchun 14 jildli O‘zSEning 1-jildini tayyorlash

ishida  14  akademik,  13  akademiyaning  muxbir  a’zosi,

88  fan  doktori,  professor,  539  fan  nomzodi  va  boshqa

ko‘plab mutaxassislar qatnashgan. Unda 3350 ta maqola

mavjud. Mazkur jild ustida 1965—1971-yillar mobaynida

tayyorlov ishlari olib borilgan.

1971—1980-yillar oralig‘ida O‘zSEning 14 jildi nashr-

dan chiqqan. O‘sha davr uchun bu juda katta voqea edi,

lekin  ushbu  qomusiy  lug‘atdagi  ko‘plab  maqolalar  bu-

gungi kun talabiga javob bermaydi, eskirdi. Ularni qayta

ishlash, mustaqillik mafkurasi nuqtayi nazaridan yoritish

lozim bo‘lib qoldi. Shu tufayli O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar  Mahkamasi  «O‘zbekiston  Milliy  ensiklope-

diyasi»ni yaratish to‘g‘risida maxsus qaror qabul qildi. Ana

shu qaror asosida 2000—2006-yillarda 12 jildli «O‘zbekis-

ton Milliy ensiklopediyasi» yaratildi.

Òoshkent shahrida ensiklopedik lug‘atlar va kitoblarni

nashr etish bilan shug‘ullanayotgan alohida muassasa —

«O‘zbekiston  Milliy  ensiklopediyasi»  Davlat  ilmiy  nash-

riyoti faoliyat ko‘rsatmoqda.

!

239

102-mashq. «U kim? Bu nima?» («Bolalar ensiklopediyasi»,

1987—1988-yillar, 3 jildli) kitobidan olingan quyidagi matnni

o‘qing. So‘ng istagan harfingizni ochib, o‘zingizga ma’qul bo‘l-

gan so‘zning izohini daftaringizga ko‘chirib oling, izohlang.

Kitobdagi barcha maqolalar alfavit tartibida joylashgan.

Birinchi kitob A—Y harflari bilan, ikkinchi kitob K—R

harflari bilan, uchinchi kitob S—H harflari bilan bosh-

lanadigan maqolalarni o‘z ichiga oladi.

Masalan, sizni «Buxoro» maqolasi qiziqtiradi. 1-jildning

99-betidagi B harfi mundarijasiga qarang. U yerda kitobdagi

B  harfi  bilan  boshlanadigan  hamma  maqolalar  ko‘rsatib

qo‘yilgan. «Buxoro»ni topdingizmi? Kitobning qaysi betida

shu haqda hikoya qilingan? 150-betida. Mana, maqolaning

o‘zi.  Unda  Ko‘hna  Buxoro  haqida,  uning  tarixi,  ajoyib

yodgorliklari to‘g‘risida hikoya qilinadi. Shu jilddan jiyda,

zilzila, Ibn Sino, yo‘lbars kabi boshqa maqolalarni ham

topishingiz  mumkin.

103-mashq.  «Uy-ro‘zg‘or  ensiklopediyasi»dan  ism  qo‘yish

(206—208-betlar), kutubxona (248—249-betlar), elektr asbob

(500-bet) so‘zlarini namunadagidek  ko‘chirib yozing. Bu haqda

fikr yuriting.

N a m u n a:

Dessert — dasturxonga issiq ovqatdan so‘ng tortiladigan

shirin  taomlar  (kisel,  kompot,  krem  va  boshqalar),  ho‘l

mevalar,  konditer  mahsulotlari.  Dessert  uchun  maxsus

idishlardan  foydalaniladi  (dessert  likop,  dessert  qoshiq,

pichoq va shu kabilar) (167-bet).

16-DARS.  FILOLOGIK  LUG‘AÒLAR  VA

  ULARNING  ÒIÐLARI

Filologik lug‘atlar ma’lum bir tildagi so‘zlarni o‘z ichiga

oladi. So‘zlar muayyan bir tartibda (yo alifbo asosida, yo

mazmuniy  guruhlar  asosida)  joylashtiriladi.

Filologik lug‘atlarning o‘zi, eng avvalo, izohli va tarjima

lug‘atlariga bo‘linadi.

240

Òildagi so‘zlarni izohlashga qaratilgan lug‘atlar

izohli  lug‘at,  muayyan  tildagi  so‘zlarning  ikkinchi

tilga  tarjimasini  berishga  qaratilgan  lug‘atlar  esa

tarjima lug‘at sanaladi.

1981-yili  Moskvadagi  «Ðóññêèé  ÿçûê»  nashriyotida

nashr  qilingan  2  jildli  «O‘zbek  tilining  izohli  lug‘ati»,

2006—2008-yillarda «O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi»

Davlat ilmiy nashriyoti tomonidan nashr qilingan va  80

ming so‘z hamda so‘z birikmasini o‘z ichiga olgan 5 jildli

«O‘zbek  tilining  izohli  lug‘ati»,  2001-yili  Òoshkentdagi

«Sharq»  nashriyot-matbaa  konserni  Bosh  tahririyati

tomonidan nashr etilgan «O‘zbek tili faol so‘zlarining izohli

lug‘ati»  yoki  o‘zbekcha—ruscha,  inglizcha—ruscha—

o‘zbekcha lug‘atlar bunga misol bo‘la oladi.

Izohli  lug‘atlar  so‘zlikning  tanlanishiga  ko‘ra

umumiy  va  tarmoq  lug‘atlarga  bo‘linadi.  Òilning

barcha  so‘zlarini  izohlashga  qaratilgan  lug‘atlar

umumiy izohli lug‘atlar, ma’lum bir tarmoqqa doir

so‘zlarnigina tanlab, ularni bir tartibda joylashtirib

izohlashni  maqsad  qilgan  lug‘atlar  tarmoq  lug‘at

hisoblanadi. (Masalan, kasb-hunarga doir lug‘atlar,

ma’lum  fan  sohasi  bo‘yicha  atamalar  lug‘ati  va

boshqalar.)

Har qanday lug‘at shu lug‘atning egasi bo‘lgan xalqning

katta madaniy va ma’naviy boyligi sanaladi.

104-mashq.  Quyidagi  berilgan  izohli  lug‘atlarning  nomini

va nashr ma’lumotlarini daftaringizga yozib oling. Ularni topib,

mazkur lug‘atlar bilan ishlashni o‘rganing.

«Navoiy asarlari lug‘ati» — Òoshkent, G‘afur G‘ulom

nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1972, 784 bet.

«O‘zbek tilining izohli lug‘ati» — Moskva, «Ðóññêèé

ÿçûê» nashriyoti, 1981, 1-jild—632 bet; 2-jild—715 bet.

«Navoiy  asarlari  tilining  izohli  lug‘ati»  —  Òoshkent,

«Fan» nashriyoti, 1983, 1-jild — 656 bet; 1983, 2-jild —

644 bet; 1984, 3-jild — 622 bet; 1984, 4-jild — 634 bet.

!

!

241

«Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug‘ati» — Òosh-

kent,  «Sharq»  nashriyot-matbaa  konserni  Bosh  tahri-

riyati,  1998,  318  bet.

«O‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati» — Òosh-

kent,  «Sharq»  nashriyot-matbaa  konserni  Bosh  tahri-

riyati,  2001.

105-mashq.  «Mustaqillik  izohli  ilmiy-ommabop  lug‘ati»

(Òoshkent, «Sharq» nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati,

1998-yil, 318-bet)dan olingan.

Alternativa (13-bet), birja (22—23-betlar), investitsiya

(68—69-betlar),  mafkura  (106—107-betlar),  ombudsman

(179—180-betlar),  xalqaro  tillar  (231—232-betlar)  kabi

atamalardan biriga berilgan izohni daftaringizga ko‘chirib

yozing va shu haqda fikr yuriting.

Savollar va topshiriqlar

1. O‘zbekiston Respublikasining davlat tuzilishi haqida so‘zlab

bering.

2. Unitar davlat deganda nimani tushunasiz?

3. O‘zbekiston Respublikasida davlat kim tomonidan boshqariladi?

106-mashq. «O‘zbekcha—ruscha lug‘at» (Òoshkent, O‘zSE

Bosh redaksiyasi, 1988)dan olingan quyidagi parchaga diqqat

qiling.  Òarjima  lug‘atlarning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  haqida

fikr yuriting.

BILIM 1. Çíàíèå, ïîçíàíèå (â êàêîé-ë. îáëàñòè);

Kuch ~ da ñèëà â çíàíèè ~ yurti

1. Ó÷åáíîå çàâåäåíèå: ó÷èëèùå;

2. Èñò. èíñòèòóò ïðîñâåùåíèÿ ~ olmoq ïîëó÷àòü  çíàíèå;

3. Hàóêà, îòðàñëü çíàíèÿ; til ~ è ÿçûêîçíàíèå.

BILIMDON  çíàþùèé,  ñâåäóþùèé,  èìåþùèé

ãëóáîêèå ïîçíàíèÿ (â êàêîé-ë. îáëàñòè): îáðàçîâàí-

íûé,  ýðóäèðîâàííûé//eruditli.

~ agronom — çíàþùèé àãðîíîì.

BILIMDONLIK çíàíèÿ, îáëàäàíèå çíàíèÿìè èëè

íàâûêàìè;  oáðàçîâàííîñòü,  ýðóäèöèÿ  ~ qilmoq èðîí.

ìóäðèòü,  ìóäðñòâîâàòü.

?

242

107-mashq. O‘zbekcha—inglizcha, o‘zbekcha—nemischa, o‘z-

bekcha—fransuzcha lug‘atlarda so‘zlar qanday beriladi?

Uyingizda ulardan namunalar bo‘lsa, ikki-uchta so‘zga

berilgan izohni ko‘chirib yozing va ular haqida fikr yuriting.

108-mashq.  A.  O‘lmasov,  N.  Òo‘xliyevning  «Bozor  iqti-

sodiyoti»  (qisqacha  lug‘at-ma’lumotnoma)dan  olingan  tuban-

dagi  misolni  daftaringizga  yozib  oling.  So‘ng  barter,  debitor,

diler,  lizing,  marketing,  xolding-kompaniya  so‘zlariga  izoh

berishga urinib ko‘ring.

POLIS  (fr.  polici,  ital.  pollissa  —  tilxat)  —  shaxsiy

yoki mulkiy sug‘urta shartnomasi zarurat tug‘ilganda su-

g‘urtachiga qarshi da’vo qo‘zg‘atib zararni undirish uchun

sudga taqdim etiladigan rasmiy hujjat.

109-mashq.  «O‘zbek  tili  omonimlarining  izohli  lug‘ati»

(Òoshkent,  «O‘qituvchi»,  1984)dan  olingan  tubandagi  misolni

o‘qing. So‘ngra zang, qarshi, kech, mushak, oqim, tuy, et, qil

kabi omonimlarga u kabi izoh bering.

BOG‘

Bog‘ 1 ot. Biror narsaning to‘dalab bog‘langan holati

(ñíîï,  âÿçàíêà,  ïó÷îê).  Bog‘lamoq,  bog‘lash  bir  bog‘

beda,  bir  bog‘  piyoz  (ukrop,  kashnich,  rediska).

Bog‘  2  (tojikcha)  ot.  Uzum  (tok),  mevali  daraxtlar

ko‘p  ekilgan  yer  uchastkasi  (ñàä).  Bog‘bon,  bog‘dor,

bog‘iston,  bog‘cha  (bolalar  bog‘chasi),  bog‘-rog‘,  bog‘-

bo‘ston.  Uzumini  ye,  bog‘ini  surishtirma.  Bog‘ga  boqsang

bog‘  bo‘ladi,  botmon  dahsar  yog‘  bo‘ladi.  (Maqol)

17-DARS.  IMLO  LUG‘AÒI  VA  EÒIMOLOGIK

LUG‘AÒ HAMDA UNDAN FOYDALANISH

17.1. IMLO LUG‘AÒI VA UNDAN FOYDALANISH

Har bir tilda shu tildagi so‘zlarni to‘g‘ri yozishga

qaratilgan maxsus qonun-qoidalar majmuyi bo‘ladi.

Bunga  imlo  yoki  orfografiya  qoidalari  deyiladi.

!

243

Imlo  qoidalari  amaldagi  yozuvga  mos  ravishda

yaratiladi. Kirill yozuviga asoslangan hozirgi o‘zbek

yozuvi uchun bugungi kunga qadar 1956-yilda yara-

tilgan imlo qoidalari asos vazifasini o‘tab kelmoqda.

Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek yozuviga o‘ti-

lishi munosabati bilan imlo qoidalariga ham sezilarli darajada

o‘zgartirishlar  kiritildi.  Shu  munosabat  bilan  1995-yili

A. Hojiyev muharrirligida yangi «O‘zbek tilining imlo lu-

g‘ati»  nashr  qilindi.

Imlo lug‘atlarida so‘zlar orfografiya qoidalari asosida

alifbo tartibi bilan beriladi.

110-mashq. Quyidagi imlo lug‘atlarining nashr ma’lumotlarini

daftaringizga ko‘chirib oling va ular bilan ishlash ko‘nikmasini

o‘zlashtirib olishga harakat qiling.

Birlashgan o‘zbek alfaviti va orfografiyasi. — Òoshkent,

«UzFAN»,  1940.

S. Ibrohimov, M. Rahmonov. Imlo lug‘ati. — Òoshkent,

«O‘qituvchi»,  1956,  1964.

S. Ibrohimov, E. Begmatov, A. Ahmedov. O‘zbek tili-

ning imlo lug‘ati. — Òoshkent, «FAN», 1976.

A. Hojiyev muharrirligi ostida chiqarilgan «O‘zbek ti-

lining imlo lug‘ati». — Òoshkent, «O‘qituvchi», 1995.

111-mashq.  «O‘zbek  tilining  imlo  lug‘ati»dan  foydalanib,

tubandagi so‘zlarning yozilishiga diqqat qiling.

Òaajjub,  taalluqli,  budjet,  taassurot,  bug‘doy,  tele-

videniye,  e’lon,  e’tibor,  izzat,  jo‘shqin,  ko‘za,  mo‘jiza,

muomala,  mo‘tabar,  oktabr.

112-mashq.  Quyidagi  noto‘g‘ri  yozilgan  so‘zlarning  «Imlo

lug‘ati»dan yozilishini aniqlang hamda daftaringizga ko‘chirib oling.

avg‘on

hayol

avf

istedod

batar

ta’magir

baynalminal

ta’qiqlamoq

gram

hoxlamoq

244

17.2. EÒIMOLOGIK LUG‘AÒ VA UNDAN FOYDALANISH

Òildagi  har  bir  so‘z  o‘zining  kelib  chiqish  tarixiga,

etimologiyasiga  ega.  Masalan,  ichkari  so‘zi  ich  o‘zagida

tomon ma’nosini beruvchi -gari qo‘shimchasidan iborat.

Òildagi  so‘zlarning  kelib  chiqish  tarixini  o‘z

ichiga olgan lug‘atlar etimologik lug‘atlar sanaladi.

Prof.  Sh.  Rahmatullayevning  ko‘p  yillik  samarali

mehnatlari tufayli o‘zbek tilida ham dastlabki etimologik

lug‘at paydo bo‘ldi.

113-mashq. Quyidagi lug‘at matnni o‘qing.

I z o h l i  l u g ‘ a t d a n  n a m u n a :

ÒOVUQ 1. Go‘shti, pati va tuxumi uchun boqiladigan

urg‘ochi uy parrandasi. Sertuxum tovuq. Kurk tovuq. Òovuq

katagi. Òovuqning tushiga don kiradi. (Maqol) Bir tovuqqa

ham suv kerak, ham don kerak. Òirikchilik uchun kishiga

hamma narsa kerak, degan ma’nodagi maqol. Ola tovuq

somon  sochar,  o‘z  aybini  o‘zi  ochar.  O‘zining  yoki

yaqinlarining aybini gapirib yuradigan odam haqida ayti-

ladigan maqol.

Dumi yulingan tovuqday q. dum 1. Oyog‘i kuygan to-

vuqday q. oyoq. Shu parrandaning go‘shti (ovqat, masalliq

sifatida). Qovurilgan  tovuq. Òovuqni yesang, bir yeysan,

tuxumini  yesang,  ming  yeysan.  (Maqol)

4. Ba’zi qushlarning modasi, makiyon. Qirg‘ovulning

tovug‘i.

5. Muchal yil hisobida o‘ninchi yil nomi. Uning yili tovuq.

Òovuq yili muchal yil hisobida o‘ninchi yil  (q. muchal).

114-mashq. Quyidagi lug‘at matnni o‘qing.

E n s i k l o p e d i k   l u g ‘ a t d a n   n a m u n a :

TOVUQ.  Uy  tovuqlari  —  tovuqsimonlar  turkumiga

mansub  parranda.  Yovvoyi  bankiv  tovug‘idan  tarqalgan.

Parrandalarning eng ko‘p sonli turi. Undan tuxum, go‘sht,