Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʻlim vazirligi

2.3 jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi
O`zbekistondagi eng ommaviy sport turi voleybol bulib, u bilan 263433 kishi Shugullanadi. Ularning ixtiyorida 14193 ta urin maydonlari mavjud. Futbol bilan Shugullanuvchilar soni esa 266767 kishi bulib, ularga 5664 o`yingox xizmat kiladi.
Ma’lumki, uzok yillar davomida Toshkent, Samarkand, Navoiy va boshqa shaxarlarda sobik Ittifok mikyosidagi yoki jaxon birinchiliklari turnirlari ham utkazilib kelindi. Shu tufayli respublikada yirik sport inshootlari kurilib, ularda ommaviy musobakalar. Ommaviy sport turlari utkazilib turiladi. Bularga Toshkentdagi markaziy “Paxtakor”, “Mexnat rezervlari” spor kombinatlari, “Dinamo”, “Start”, “Tukimachi”, “Kibray” markazlari va “Alpomish” (sobik “YUbileyniy”) sun’iy yaxmalak sport saroyi Mitrofanov nomidagi suv xavzasi. Samarkanddagi eshkak eshish kanali, Navoiy shaxaridagi suv sport va boshqalar maktovga sazovordir.
O`zbekistondagi jismoniy madaniyat va sport harakati tabora rivojlanmokda. Bu faoliyatlarni tashkil etish va boshqarishda Respublika Davlat jsmoniy tarbiya va sport kumitasi maxsus boshqaruv organi sifatida amal kilmokda. Uning barcha ish turlarida Respublikadagi “Dinamo”, “Mexnat rezervlari” kasaba uyushmalarining “O`zbekiston” sport jamiyatlari, “Vatanparvar” (DASAAF), sayoxat markaziy kengashi turli sport uyushmalari katta kumak bermokda. Bu davlat va jamoa tashkilotlarining viloyatlar, tumanlar, shaxarlardagi tarmoklari uz xududlarida barcha sport ishlarini tashkil qilishga raxnamolik kiladilar. Ana Shu sport tashkilotlarida va ularning xodimlar respublika sportining rivojlantirish va uning sharafini jaxonga tanitish ulkan vazifalarni amalga oshirmokda. Sobik SSSR xalqlarining 10 ta spatakiyadasida va 1952 yildan buyon xalqaro Olimpiya o`yinlarida respublika sportchilari O`zbekistonning dongini jaxonga taratadi. Ularda katnashgan va sovrindor sportchilarning ba’zi birlari bilan (G.SHamray, E.Sa’diy, S.Dinamidov - gimnastika; S.Ruziyev - kilichbozlik; R.Riskiyev-boks; E.Shagayev- suv polosi; A.Fadzayev, M.Xadarsev - kurash; K.Fatxulin-kurash; R.Gataulin - yengil atletika va boshqalar) tanishtirilgan edi. Jaxon birichiliklari, turnirlari, chempionatlari, natijaga erishdi. “Paxtakor” futbol komandasining oliy tabakasida katnashishi va uning yutuklari respublikada futbolning ommalashishga olib keldi. Jaxon va Olimpiya o`yinlari goliblari O.Kurbonov (kurash), R.Rixinev (boks), M. Ismoilov (ot sporti), S.Xodiyev (kurash), E.Sa’diy (gimnastika), E.Karimov (ogir atletika), E.SHagayev (suvda suzish), R.Salimova (basketbol), A.Fadziyev, M.Xodarsev, B.Fayziyev (kurash) va boshqalarning Shuxrati jaxonga tanildi. O`quvchi yoshlar uz tafakkurlari bilan tuShunishlari, mustaqil O`zbekistonning istikboliga xissa kushish uchun bor imkoniyatlarini ishga solib. Uz burchlarini ado qilishlari kerak. Ma’lumki, Respublika Oliy Kengashining sessiyasida (1992) “Ta’lim to`g`risida”konun kabul kilinib, unda Ta’lim oluvchilarning salomatligini muxofaza qilish va mustahkamlashni kafolatlovchi shart-sharoitlar yaratish, ukish. Mexnat qilish, da olish uchun ta’lim muassasalari mas’uldir deyilgan. O`quvchi yoshlarning ta’lim olishlari va ularning doimo soglom bulishlai davlat konunlari bilan muxofaza kilinadi. Shu tufayli barcha O`quvchi yoshlar kayerda ta’lim olmasin, ularga berilgan imtiyozlardan maksad yulida foydalanish, jismoniy kamolotni ta’minlash zarur buladi va bu bilan jismoniy tarbiyaning ijtimoiymoxiyatini yanada kutargan, uni imkon boricha inson hayotidagi yuksak omilkor ekanligini kelajakka meros kilib koldirishga hayotiy tajriba va amaliyot asos buladi. Shu sababli respublika sportining istikbolidagi asosiy manbalarning xolatiga va uni rivojlantirish omillaridan xabardor bulish muxim vazifalardan biri xisoblanadi.
O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport taraqqiyotining ba’zi bir kursatgichlari kuyidagilardan iborat: Respublikada 14577 ta jismoniy madaniyat jamoalarida 5 mln. 549 ming 908 kishi Shugullanadi. Shu jumladan 56 ta oliy ukuv yurtida 134977 kishi, 225 ta o`rta maxsus ukuv yurtlarida 147664 kishi, 449 ta xunar-texnika bilim yurtlarida 211061 kishi, 8302 ta maktablarda esa 4 mln. 510 kishi 403 O`quvchi jismoniy tarbiya va sport bilan Shugullanadilar. O`zbekistondagi ishlab chikarish korxonalarining 5545 tasida boshlangich jismoniy madaniya tashkilotlari va 60 dan ortik sport klublari mavjud bulib, ularda 543946 kishi muntazam ravishda sport turlari, soglomlashtirish mashqlari bilan Shugullanadilar. Sobik Ittifok davrida ishlab chiqilgan va tasdiklangan “Mexnat va mudofaaga tayyor!” (GTO) majmuasi o`zining mazmunan zarurligi va moxiyati bilan uz kuchini saklab keldi.
Keyingi paytlarda Respublika muxiti va sharoitlariga qarab uning shakli va normativ xolatlariga ba’zi bir uzgarishlar kiritildi va konsepsiya (dastur) ishlab chikildi. Ma’lumki MMT majmuasining asosiy turlari va normativ darajalari O`quvchi yoshlarni xar tomonlama jismonan kamol toptirishda muxim ahamiyat kasb etadi. Shu sababdan respublikada bu majmua yoshlarni tayyorlashda katta ishlarni amalga oshirdi. Buning dalili sifatida kuyidagi kursatgichlarni keltirish mumkin. Respublika buyicha 1991 yildi 1 mln. 33 ming 815 kishi MMT nishondori buldi. Shu jumladan, Oliy ukuv yurtlari talabalaridan 12743 kishi, o`rta maxsus ukuv yurtlarida 36867 kishi, xunar-texnika bilim yurtlarida 69650 kishi, umumta’lim maktablarida 832962 O`quvchi va ishlab chikarish korxonalarida 81593 kishi bu majmuaning barcha talabalarini bajardilar. Respublikadagi jismoniy tarbiya-madaniyat jamoalari, sport klublari sport jamiyatlari va turli vazirliklar; davlat idoradagilaridagi jismoniy tarbiya va sport ishlarini tashkil qilish kizikarli sport musobakalarini uyushtirish, yukori sport natijalariga erishishda aloxida urin tutadi.
Uzbekitson Respublikasi davlat sport kumitasining ma’lumotiga kura, 1990 yilgacha respublikada 26 ming atrofida ixtisosli mutaxassis xodimlar faoliyat kursatgan bulsa, ularning soni 1993 yilga kelib 29 mingdan oshib ketdi. Shulardan 17 mingdan ortigini ixtisosli oliy ma’lumotga egadir. Mutaxassis xodimlar orasida 1755 kishi xotin-kizlarni tashkil etadi. Maxalliy xotin-kizlar soni, afsuski, 100 taga ham yetmaydi. Mutaxassis xodimlardan 16804 kishi 8302 umuta’lim maktablarida, 56 ta oliy ukuv yurtlarida esa 1258 kishi, 225 ta urin maxsus ukuv yurtlarida 749 ta xunar-texnika bilim yurtlarida 701ta, spor tashkilotlarida 367ta xodim xizmat kilmokda. Shuni e’tiborga olish kerakki, ixtisosli oliy va o`rta ma’lumotni mutaxassislar tayyorlashda O`zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti va Respublika oliy ukuv yurtlari koshidagi 12 ta jismoniy tarbiya kulliyotlarining xissalari benixoyat kattadir. Xozirgi payida O`zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutida 3 mingdan ortik talaba ta’lim oladi. Institutda pedagogika v trenerlik malaka oshirish va sirtki ukuv kulliyotlari, 22 nafari faoliyat kursatmokda. 300 ga yakin ukituvchi va xizmatchilar orasida 8 ta fan doktorlari va professorlar, 100 ga yakin dotsentlar, fan nomzodlari bor.