O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus talim vazirligi

1.Valyuta (ital. valuta, lot. valere — qadrlanmoq, qiymat) — 1) mamlakatning pul birligi va uning turi (oltin, kumush, qogʻoz); 2) chet mamlakatlarning xalqaro muomalada qoʻllanuvchi pullari, shuningdek shu mamlakatlarning pul birligida ifodalangan va xalqaro hisobkitoblarda foydalaniladigan kredit va toʻlov hujjatlari (veksellar, cheklar, banknotlar va b.).
19-asrgacha koʻpchilik mamlakatlarda kumush V. yoki bimetalizm pul tizimi keig tarkalgan edi. 19-asrdan boshlab, avvalo Angliyada, soʻng b. mamlakatlarda oltin V. koʻllanila boshladi. 20-asrning 70-y.laridan boshlab, qogʻoz V., yaʼni oltin va kumushga almashtirilmaydigan banknot va qogʻoz pullar harakterlidir. Ular inflyatsiyaga uchrab turadi, qadrsizlanadi, natijada davlat tomonidan devalvatsiya tadbirlari oʻtkaziladi (qarang Valyuta kursi). Kursi barqaror V.lar qadri baland V.lar deyiladi. V.lar erkin almashtiriladigan (har qanday chet el valyutasiga cheklanmagan miqdorda almashtiriladi, har qanday mamlakatga erkin oʻtkaziladi), qisman almashtiriladigan (V. almashuvi u yoki bu egalar, u yoki bu V. harakatlari bilan chegaralanadi), almashtirilmaydigan (bir mamlakat doirasida amal qiladigan) turlarga boʻlinadi. Xalqaro toʻlov muomalasi erkin almashtiriladigan yoki Xalqaro valyuta fondi belgilagan kurs boʻyicha erkin almashtiriladigan V. bilan bajariladi. Xalqaro valyuta fondi AQSH dollari, Kanada dollari, Yevropa Ittifoqiga aʼzo mamlakatlar V.lari, Shveysariya franki, Shvesiya, Yaponiya va b. bir qator davlatlarning V.larini har qanday mamlakatlar V.siga erkin almashtiriladigan V.ga kiritadi.
Oʻzbekistan Respublikasi milliy V. birligi — soʻm 1994-yil 1 iyuldan muomalaga kiritilgan. Xalqaro valyuta keng qabul qilingan va kelib chiqqan mamlakatdan tashqarida operatsiyalar uchun ishlatiladigan valyuta sifatida ta'riflanishi mumkin. Ushbu valyutalar odatda barqaror, ishonchli va xalqaro investorlar va xaridorlar tomonidan ishonchli hisoblanadi.
AQSH dollari eng koʻp qoʻllaniladigan xalqaro valyuta hisoblanadi, lekin yevro, yapon iyeni, ingliz funti va shveytsariya franki kabi boshqa asosiy valyutalar ham xalqaro savdo va moliyada muhim rol oʻynaydi.
Xalqaro valyutalar ko'pincha zaxira valyutalari sifatida ishlatiladi, ular markaziy banklar va boshqa yirik moliya institutlari tomonidan qiymat ombori sifatida saqlanadi. Ushbu valyutalar xalqaro kreditlash va qarz olishda, mamlakatlar o'rtasidagi operatsiyalarni amalga oshirishda ham qo'llaniladi.
Xalqaro valyutalardan foydalanish savdo va investitsiyalarni osonlashtirishi mumkin, bu mamlakatlar o'rtasidagi tijoriy aloqalarni soddalashtiradigan umumiy ayirboshlash vositasini ta'minlaydi. Biroq, yagona xalqaro valyutaga tayanish iqtisodiy beqarorlik va valyuta kursining o'zgarishi kabi zaifliklarga ham olib kelishi mumkin. So'nggi yillarda Bitcoin kabi raqamli valyutalarning ko'tarilishi xalqaro valyuta tizimi uchun yangi muammolar va imkoniyatlarni ham keltirib chiqardi.
Xalqaro valyuta tizimining yaratilishiga,ya´ni xalqaro valyuta tizimi ham jahon tarixidagi turli voqea va omillar tasir ko’rsatadi.
Xalqaro valyuta tizimining eng dastlabki namunalaridan biri oltin standart bo'lib, 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida ko'plab mamlakatlar tomonidan qabul qilingan. Ushbu tizimda valyutalar oltin zaxiralari bilan ta'minlangan va mamlakatlar o'rtasidagi valyuta kurslari qat'iy belgilangan. Biroq, iqtisodiy o'zgarishlar va Buyuk Depressiya tufayli yuzaga kelgan beqarorlik tufayli oltin standarti oxir-oqibat tark etildi. Bretton-Vuds tizimi 1944 yilda tashkil etilgan va yangi xalqaro valyuta tizimini yaratgan. Ushbu tizimga ko'ra, AQSH dollari global zahira valyutasi sifatida belgilandi va untsiya uchun 35 dollar miqdorida belgilangan oltin bilan ta'minlandi. Keyin boshqa valyutalar AQSh dollari qiymatiga bog'langan. 1970-yillarning boshlarida Bretton-Vuds tizimining yemirilishi amaldagi suzuvchi valyuta kurslari tizimining qabul qilinishiga olib keldi. Ushbu tizimda valyuta kurslari bozor kuchlari tomonidan belgilanadi va mamlakatlar o'zlarining pul-kredit siyosatini qat'iy valyuta kurslari bilan cheklanmasdan nazorat qilishlari mumkin.
Bugungi kunda xalqaro valyuta tizimi geosiyosiy voqealar, savdo siyosati va texnologiya taraqqiyoti ta’sirida shakllantirilgan doimiy ravishda rivojlanib bormoqda. Natijada, u iqtisodchilar, siyosatchilar va investorlar o'rtasida asosiy muhokama mavzusi bo'lib qolmoqda.
Valyutani tartibga solish har bir davlat valyuta siyosatining tarkibiy qismi bo‘lib, iqtisodiy samaradorlik va moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash maqsadida mamlakatda valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning prinsiplari, usullari va shakllarini qamrab oladi.
Xalqaro amaliyotda valyutani tartibga solish ikki yo‘nalishda tahlil qilinadi: tor ma’noda valyutani tartibga solish milliy valyutani boshqa mamlakat valyutasiga ayirboshlashda cheklashlarning mavjudligi bilan aniqlansa, keng ma’noda valyutani tartibga solish milliy valyutani xalqaro savdo va moliyada ishtirokini belgilovchi qoidalar asosida valyutani tartibga solish tushuniladi. Bu borada S.Maksutovning fikricha, valyutani tartibga solish deganda milliy valyuta ishtirokida valyuta almashtirish yoki xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish tartibini belgilovchi ma’lum chegaralar tizimi tushuniladi. Mazkur tushunchaga kengroq ta’rif G.Gafarova tomonidan berilgan bo‘lib, uning fikricha, “valyutani tartibga solish davlat organlarining valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibini tartibga solishga qaratilgan faoliyati hisoblanadi”. Mazkur qarashga qo‘shilish mumkin. O‘z navbatida G.Gafarovaning fikricha, valyutani tartibga solishning maqsadi samarali valyuta siyosatini olib borish hisoblanadi. Bunda valyutani huquqiy tartibga solishning asosiy vazifalari milliy valyutani muhofaza qilish, valyuta muomalasini boshqarish, valyuta operatsiyalarini nazorat qilish, milliy valyuta kursiga ta’sir ko‘rsatish, mamlakatning ichida xorijiy valyutadan foydalanishni cheklash, valyuta operatsiyalarini amalga oshirish bo‘yicha qoidalarni belgilash hisoblanadi.
Yuqorida qayd etilganlar asosida ta’kidlash mumkinki, valyutani tartibga solish bu vakolatli davlat organlarining valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning qonunda belgilangan tartibini tartibga solishga qaratilgan faoliyati hisoblanadi Valyuta munosabatlarining vujudga kelishi uzoq tarixiy o‘tmishga ega. Manbalarda mazkur munosabatlarning qadimgi Rus davlatida IX-X asrlarda vujudga kelganligi haqida ma’lumotlar bor. Chet davlatlar bilan savdo-sotiq qilish maqsadida rus savdogarlari mamlakat hududidan tashqariga chiqib, Markaziy Yevropa, Vizantiya, Skandinaviya, Markaziy Osiyo, arab davlatlari bilan savdo aloqalarini olib borishgan. O‘sha davrlarda chegara bojlari va bo‘ysundirilgan xalqlardan undirilgan pullar “valyuta qimmatliklari” bo‘lgan. 907 yili rus knyazlaridan Oleg bilan, 945 yili Igor bilan Vizantiya o‘rtasida imzolangan sulhga ko‘ra vizantiyaliklar ruslarga xorijiy pullar bilan tovon to‘lashi belgilangan. Mazkur holatlarda valyuta munosabatlarining dastlabki ko‘rinishlarini ko‘rish mumkin.
Tarixga nazar solib, xalqaro valyuta tizimining yaratilishi bo‘yicha bo‘lib o‘tgan voqealarni shartli ravishda to‘rt bosqichga ajratish mumkin. Birinchi bosqich o‘z ichiga XIX asrda ro‘y bergan sanoat to‘ntarishidan birinchi jahon urushigacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. 1867 yili Fransiya poytaxti Parijda dunyo davlatlari xalqaro valyuta tizimi sifatida oltin standartini joriy etish haqida kelishib olishgan va bu kelishuv birinchi jahon urushigacha amal qilgan.

2.. Xalqaro valyuta tizimi yillar davomida siyosiy, iqtisodiy va texnologik taraqqiyot ta'sirida sezilarli rivojlanish va o'sishni boshdan kechirdi. Uning rivojlanishi va o'sishiga hissa qo'shgan asosiy omillardan ba'zilari: Oltin standartining qabul qilinishi: Oltin standarti 20-asrning boshlarida qabul qilingan va mamlakatlarga oʻz valyutalarining oltinga nisbatan qiymatini aniqlash imkonini beruvchi qatʼiy kurs tizimini taʼminlagan. Bu tizim 20-asr oʻrtalarigacha davom etdi. Bretton-Vuds tizimining shakllanishi: Ikkinchi jahon urushidan keyin AQSH dollarini oltinga, boshqa valyutalarni esa dollarga bog’lagan Bretton-Vuds tizimi tashkil etildi. Bu tizim 1970-yillargacha davom etdi. Suzuvchi valyuta kurslarining paydo bo’lishi: 1970-yillardan boshlab o’zgaruvchan valyuta kurslari o’zgarmas kurs tizimini almashtirdi. Bu valyuta bozoridagi talab va taklifdan kelib chiqqan holda valyutalarni baholash imkonini berdi.

AQSH dollari kursining koʻtarilishi: AQSH dollari AQSH iqtisodiyotining kuchliligi va zaxira valyutasi sifatidagi roli tufayli dominant xalqaro valyuta sifatida paydo boʻldi.
Evro va yapon iyenasi: Yevro va yapon iyenasi AQSh dollari bilan bir qatorda zahira valyutalari sifatida paydo bo'ldi.
Texnologik yutuqlar: Elektron bankning rivojlanishi va Bitcoin kabi raqamli valyutalarning ko'tarilishi an'anaviy xalqaro valyuta tizimini buzdi va odamlarning xalqaro tranzaktsiyalarni amalga oshirish usullarini o'zgartirdi.
Xalqaro valyuta tizimining o'sishiga globallashuv va moliya bozorlarining integratsiyalashuvi yordam berdi, bu esa xalqaro operatsiyalar uchun barqaror va ishonchli valyutalarga bo'lgan ehtiyojni oshirdi. Dunyo o'zaro bog'lanishda davom etar ekan va texnologiya taraqqiyoti davom etar ekan, xalqaro valyuta tizimi rivojlanishda va global iqtisodiyot ehtiyojlarini qondirish uchun moslashishda davom etadi.
Xalqaro valyuta tizimi O'zbekiston iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o'ynaydi, chunki mamlakat xalqaro savdo, investitsiyalar va turizmda ishtirok etadi. Xalqaro valyuta tizimining O‘zbekistonga ta’sir qilish usullaridan ba’zilari:
Tashqi savdo: O'zbekiston iqtisodiyoti asosan tabiiy gaz, neft va paxta kabi mahsulotlar eksportiga tayanadi. Xalqaro valyuta tizimi valyutalarni konvertatsiya qilishning samarali mexanizmini ta'minlash, to'lovlarni turli valyutalarda amalga oshirish va qabul qilish imkoniyatini ta'minlash orqali savdoni osonlashtiradi. O‘zbekiston tashqi savdosida AQSH dollaridan foydalanish keng tarqalgan, biroq hukumat qo‘shni davlatlar bilan savdo operatsiyalarida milliy valyuta – o‘zbek so‘midan foydalanishni rag‘batlantirib kelmoqda.
Investitsiyalar va moliya: O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini diversifikatsiya qilish va o‘sishni rag‘batlantirish uchun xorijiy sarmoyalarni jalb qiladi. Xalqaro valyuta tizimi jahon bozorlariga chiqish va moliyalashtirish imkoniyatlarini ta’minlab, xorijiy investorlarga mamlakat iqtisodiyotiga sarmoya kiritish imkonini beradi. O‘zbekiston hukumati investitsiyalarni faol rag‘batlantirishga harakat qilmoqda va xorijiy kompaniyalarni jalb qilish uchun erkin iqtisodiy zonalar tashkil etmoqda. Turizm: O‘zbekistonda turizm industriyasi o‘sib bormoqda, mamlakatga kelayotgan sayyohlar soni sezilarli darajada oshmoqda. Xalqaro valyuta tizimi xorijiy valyutalarni olish va turistlarga kredit va debet kartalaridan foydalanish imkonini berish orqali xalqaro sayohatlarni osonlashtiradi.
Valyuta ayirboshlash: O‘zbekistonda odamlar ko‘pincha mamlakatdagi tovarlar va xizmatlar uchun to‘lovni amalga oshirish uchun chet el valyutalarini o‘zbek so‘miga almashtiradilar. Valyuta kurslari xalqaro valyuta bozori tomonidan belgilanadi va valyuta kurslarining o'zgarishi inflyatsiya va xalqaro savdoga ta'siri orqali mamlakat iqtisodiyotiga ta'sir qilishi mumkin.
3.. Xalqaro valyuta tizimi - bu turli mamlakatlar, xalqaro tashkilotlar va moliya bozorlari o'rtasidagi munosabatlarning murakkab tarmog'idir. Xalqaro valyuta tizimining asosiy munosabatlariga quyidagilar kiradi:

1. Ikki tomonlama munosabatlar: Ikki tomonlama munosabatlar deganda ikki davlat oʻrtasidagi savdo va sarmoyaviy munosabatlar tushuniladi. Ikki tomonlama savdo shartnomalariga ega bo‘lgan davlatlar tovar va xizmatlarni cheklovlarsiz savdo qilishlari, bir-birlarining bozorlariga imtiyozli kirishlari mumkin.

2. Ko'p tomonlama munosabatlar: Xalqaro valyuta tizimi ko'p tomonlama munosabatlarni ham o'z ichiga oladi, bu ko'p mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlarga ishora qiladi. Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVJ) va Jahon savdo tashkiloti (JST) kabi xalqaro tashkilotlar ko'plab mamlakatlar o'rtasida hamkorlik va muvofiqlashtirishni osonlashtiradigan ko'p tomonlama institutlarga misoldir.

3. Kreditor-qarzdor munosabatlari: Savdo kamomadiga ega bo'lgan mamlakatlar savdo balansi ijobiy bo'lgan mamlakatlarga qarzdor bo'lib qolishi mumkin, chunki ular import xarajatlarini qoplash uchun tashqi moliyalashtirishni talab qiladi. Bu kreditor-qarzdor munosabatlarini yuzaga keltiradi, bunda qarzdor davlatlar kreditor davlatlardan moliyalashtirishni ta'minlash uchun tejamkorlik choralarini qo'llash kabi muayyan shart va talablarga bo'ysunishi mumkin.

4. Markaziy bank munosabatlari: Xalqaro valyuta tizimida markaziy banklar valyuta kurslarini boshqarish va makroiqtisodiy barqarorlikni saqlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Markaziy banklar valyuta zaxiralariga ega bo'lishi mumkin, ular valyuta kurslarini boshqarish va tashqi zarbalar sharoitida barqarorlikni ta'minlash uchun mamlakatlarning aktivlari hisoblanadi.

5. Investorlar bilan aloqalar: Nihoyat, xalqaro valyuta tizimi investorlar va mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlarni o'z ichiga oladi. Investorlar o'zlarining iqtisodiy va siyosiy barqarorligi, bozorlarining jozibadorligi va boshqa omillar asosida turli mamlakatlarga sarmoya kiritishni tanlashlari mumkin. Bu kapitalning chegaralar orqali oqib chiqishiga olib kelishi va valyuta kurslari va pul-kredit siyosatiga ta'sir qilishi mumkin.

Umuman olganda, xalqaro valyuta tizimidagi munosabatlar murakkab va ko'p qirrali bo'lib, turli manfaatdor tomonlar turli manfaat va maqsadlarga ega. Bu munosabatlarni samarali boshqarish turli mamlakatlarda barqaror va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Xalqaro valyuta tizimida davlatlararo munosabatlar muhim ahamiyatga ega, chunki ular turli mamlakatlar o‘rtasidagi savdo, investitsion va moliyaviy operatsiyalar bo‘yicha o‘zaro munosabatlarni boshqaradi. Quyida xalqaro valyuta tizimidagi davlatlararo munosabatlarning asosiy jihatlari keltirilgan:
1. Valyuta kursi siyosati: Xalqaro valyuta tizimidagi mamlakatlar qat'iy, suzuvchi yoki boshqariladigan valyuta kurslari kabi turli kurs siyosatlarini qabul qilishni tanlashi mumkin. Turli xil siyosat mamlakatlar o'rtasida keskinlikni keltirib chiqarishi mumkin, chunki ular global savdo va investitsiya naqshlariga ta'sir qiladi.
2. To'lov balansi: To'lov balansi mamlakat va uning savdo hamkorlari o'rtasidagi pul oqimini ifodalaydi. Mamlakatlar boshqa davlatlarga nisbatan savdo taqchilligi yoki profitsitini boshdan kechirishi mumkin, agar ular global moliyaviy tizimni beqarorlashtiruvchi deb hisoblansa, mojarolarga olib kelishi mumkin.
3. Pul-kredit siyosati: Mamlakatlar ichki iqtisodiyotni boshqarish uchun pul-kredit siyosatidan foydalanadilar, bu boshqa mamlakatlar o'z valyutalarini qadrsizlantirish yoki qayta baholashni tanlaganlarida ta'sir qilishi mumkin. Bunday harakatlar valyuta urushlariga olib kelganda, boshqa davlatlar shunga o'xshash siyosatlar bilan javob qaytarishlari mumkin, bu esa xalqaro savdoni yanada qiyinlashtiradi.
4. Kapital oqimlari: bir mamlakatdan boshqasiga kapital oqimi sarmoya va iqtisodiy o‘sish uchun zarurdir. Biroq, kapital oqimining to'satdan va katta manbalari qabul qiluvchi mamlakat valyutasining qimmatlashishiga olib kelishi mumkin, bu uning eksportini raqobatbardoshligini kamaytiradi. Bu davlatlar o'rtasida keskinlikka olib kelishi va boshqa mamlakatlar o'z iqtisodlarini himoya qilish uchun kapital nazoratini o'rnatishiga olib kelishi mumkin.

4..Xalqaro valyuta tizimi o‘zgaruvchan jahon iqtisodiy sharoitlariga moslashish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash zaruratidan kelib chiqqan holda o‘tgan yillar davomida muhim islohotlarni amalga oshirdi. Xalqaro valyuta tizimini isloh qilish yoki isloh qilish uchun ko'rib chiqilayotgan ba'zi usullar:

1. Valyuta kursi islohoti: Valyuta kursi tizimi xalqaro valyuta tizimining hal qiluvchi jihati bo‘lib, barqarorlikni ta’minlash va valyuta urushlarini oldini olish uchun valyuta kursining ko‘proq moslashuvchanligiga chaqiriqlar bo‘lgan. Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) ham valyuta kurslarini kuzatish va valyuta barqarorligini ta’minlash uchun kuzatuv tizimlarini joriy qildi.

2. Zaxira valyutasi islohoti: AQSh dollari tarixan jahon miqyosida dominant zahira valyutasi bo'lib kelgan va uning ulushi barcha valyuta zaxiralarining taxminan 62% ni tashkil qiladi. Biroq, Xitoy yuani kabi boshqa rivojlanayotgan bozor valyutalarining ortib borayotgan roli ko'proq diversifikatsiyalangan zaxira valyuta tizimiga o'tishga undamoqda.

3. XVJ islohotlari: Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVJ) so'nggi yillarda global iqtisodiyotning o'zgaruvchan ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish uchun muhim islohotlarni amalga oshirdi. Ushbu islohotlar tashkilot qarorlarini qabul qilish jarayonlarida rivojlanayotgan bozor mamlakatlari vakilligini oshirish va moliyaviy resurslarni kengaytirishni o'z ichiga oladi.

4. Kapital hisobini isloh qilish: kapital hisoblarini erkinlashtirish so'nggi bir necha o'n yilliklar davomida asosiy tendentsiya bo'lib, xalqaro kapital oqimlariga kirishni osonlashtiradi. Shu bilan birga, nazoratsiz kapital oqimlari bilan bog'liq xatarlarning tan olinishi ortib bormoqda va mamlakatlar kapital oqimlarini yanada samarali boshqarish yo'llarini o'rganmoqda.

5. Moliyaviy tartibga solish islohotlari: 2008 yilgi global moliyaviy inqirozdan so'ng, global moliyaviy tizimni beqarorlashtirishning buzuvchi moliyaviy amaliyotlarining oldini olish uchun moliyaviy tartibga solishga yana e'tibor qaratildi. Islohotlar moliya institutlari ustidan nazoratni kuchaytirish va moliyaviy operatsiyalarda shaffoflikni oshirishni o‘z ichiga oladi.

Umuman olganda, xalqaro valyuta tizimining davom etayotgan evolyutsiyasi global iqtisodiy barqarorlik va o'sishni ta'minlashning muhim elementidir. Dunyo o'zgarishi davom etar ekan, tizim samarali va barqaror bo'lib qolishi uchun islohotlar zarur.

Xalqaro valyuta tizimi o‘tgan yillar davomida jahon iqtisodiyotiga turli ta’sir ko‘rsatgan bir qancha islohotlarni o‘tkazdi. Xalqaro valyuta tizimini isloh qilishning ba'zi natijalari:

1. Katta moliyaviy barqarorlik: islohotlar moliyaviy inqirozlarning oldini olishga va jahon iqtisodiyotini barqarorlashtirishga yordam berdi. Moliyaviy barqarorlik kengashining (FSB) tashkil etilishi moliyaviy barqarorlikni rag'batlantirish va tizimli risklarni yumshatishga yordam berdi.

2. Muvofiqlashtirish va hamkorlikning kuchayishi: Islohotlar jahon iqtisodiyotini boshqarishda davlatlar o'rtasida ko'proq muvofiqlashtirish va hamkorlikni rag'batlantirdi. G-20 kabi institutlar hamkorlikni kuchaytirish uchun moliya vazirlari va markaziy banklar rahbarlarini birlashtirishga yordam berdi.
3. Muvozanatli vakillik: Islohotlar rivojlanayotgan iqtisodiyotlarning XVF va Jahon banki kabi global boshqaruv forumlarida kengroq vakillik qilishiga olib keldi. Bu rivojlanayotgan iqtisodlarning global iqtisodiy qarorlar qabul qilishdagi hissasini oshirdi va yanada inklyuziv iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishga yordam berdi.

4. Inqirozga qarshi javob choralarini yaxshilash: islohotlar iqtisodiy inqirozlarga javob berishga tayyorlikni oshirishga olib keldi. XVJning moslashuvchan kredit liniyasini (FCL) tashkil etish iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelgan davlatlarga tez va moslashuvchan moliyaviy yordam ko'rsatishga yordam berdi.

5. Zaxira valyutalarini diversifikatsiya qilish: Xalqaro valyuta tizimini isloh qilish zahira valyutalarining ko'proq diversifikatsiya qilinishiga olib keldi, bunda rivojlanayotgan bozor valyutalari ortib borayotgan rol o'ynaydi. Bu AQSH dollarining hukmronligini kamaytirishga yordam berdi, bu esa jahon iqtisodiyotining barqarorligini yaxshilaydi.
Umuman olganda, xalqaro valyuta tizimini isloh qilish yanada barqaror, muvozanatli va inklyuziv global iqtisodiyotni yaratishga yordam berdi. Biroq, o'sib borayotgan tengsizlik va iqlim o'zgarishi va o'zgaruvchan global iqtisodiy sharoitlarga doimiy moslashish zarurati kabi davom etayotgan iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun hali ko'p ish qilish kerak.
Dominant xalqaro valyutalar AQSh dollari, yevro, yapon iyeni, Britaniya funt sterlingi va shveytsariya frankidir. Biroq, zaxira valyutalari sifatida muhim rol o'ynaydigan boshqa valyutalar mavjud, masalan, Kanada dollari, Avstraliya dollari va Xitoy yuani. Ushbu valyutalar markaziy banklar va boshqa moliya institutlari tomonidan xalqaro savdo va investitsiyalarni osonlashtirish uchun qiymat ombori sifatida saqlanadi. Xalqaro valyutaga aʼzo mamlakatlarning aniq roʻyxati yoʻq, ammo bular zahira valyutalari sifatida keng eʼtirof etilgan va xalqaro operatsiyalarda keng qoʻllaniladigan valyutalardir.
Xalqaro valyutaga ega bo'lish bir qancha foyda keltirishi mumkin, ammo salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, jumladan:

1. Pul-kredit siyosatining avtonomiyasini yo'qotish: Xalqaro valyutani qabul qilgan mamlakatlar uchun ular pul-kredit siyosatini nazorat qilish qobiliyatini yo'qotadilar. Masalan, AQSH dollarini xalqaro valyuta sifatida ishlatish ular AQSh Federal rezerv tizimi tomonidan qabul qilingan pul-kredit siyosati qarorlariga amal qilishlari kerakligini anglatadi.

2. Chet el valyutasiga qaramlik: Davlatlar xalqaro valyutaga ko'proq qaram bo'lib qolganda, ular xorijiy valyuta qiymatining o'zgarishiga qarshi himoyasiz bo'ladi. Bu iqtisodiy beqarorlik va noaniqlikka olib kelishi mumkin.

3. Raqobatbardoshlikning pasayishi: Xalqaro valyutani qabul qilgan mamlakatlar xalqaro savdoda raqobatbardoshligini saqlab qolishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Buning sababi shundaki, savdo operatsiyalari uchun xorijiy valyutadan foydalanish valyuta kursining o'zgarishi tufayli tranzaksiya xarajatlarining oshishiga olib kelishi mumkin.

4. Iqtisodiy nomutanosibliklar: bitta xalqaro valyutaning hukmronligi iqtisodiy nomutanosiblik va iqtisodiy kuchning kontsentratsiyasiga olib kelishi mumkin. Bu foyda va xavflarning noto'g'ri taqsimlanishiga olib kelishi mumkin.

5. Moliyaviy turbulentlik xavfining oshishi: bitta xalqaro valyutadan foydalanish jahon moliya tizimida “yagona muvaffaqiyatsizlik nuqtasi”ni keltirib chiqarishi mumkin, bu esa uni moliyaviy turbulentlik va global iqtisodiy inqirozlarga nisbatan zaifroq qiladi.

Shuni ta'kidlash kerakki, xalqaro valyutani qabul qilish to'g'risidagi qaror har bir alohida holat bo'yicha, mamlakatning o'ziga xos sharoitlari va iqtisodiy maqsadlarini hisobga olgan holda baholanishi kerak.

Xulosa. Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi murakkab iqtisodiy, siyosiy va tarixiy omillar majmui bilan shakllangan. Oltin standartidan tortib hozirgi suzuvchi valyuta kurslari tizimi va dominant zaxira valyutalarigacha, vaqt o'tishi bilan jahon valyuta tizimi sezilarli o'zgarishlarni boshdan kechirdi. Tizim jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar, yangi iqtisodiy kuchlarning kuchayishi va o‘zgaruvchan geosiyosiy dinamikani aks ettirish uchun rivojlangan. Bir nechta asosiy valyutalarning ustunligi o'zining afzalliklariga ega bo'lsa-da, u potentsial kamchiliklar va zaifliklar bilan birga keladi. Dunyo o'zgarishi davom etar ekan, xalqaro valyuta tizimi rivojlanishda va yangi iqtisodiy va siyosiy voqeliklarga moslashishda davom etadi. Siyosatchilar oldidagi vazifa xalqaro valyuta tizimining dolzarbligi, barqarorligi va global iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun qulay bo‘lishini ta’minlashdan iborat.Yana xulosa qilib aytganda, xalqaro valyuta - bu xalqaro savdo va moliyada ayirboshlash vositasi va qiymat ombori sifatida keng tan olingan va tan olingan valyutadir. Xalqaro operatsiyalarda ko'plab valyutalar qo'llanilsa-da, AQSh dollari, evro va yapon iyeni kabi bir nechta asosiy valyutalar zaxira valyutalari sifatida ustunlik qiladi. Xalqaro valyutadan foydalanish bir qancha afzalliklarni, jumladan xalqaro savdoda samaradorlikni oshirish va tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi. Shu bilan birga, u pul-kredit siyosatining avtonomiyasini yo'qotish, xorijiy valyutaga qaramlik va iqtisodiy nomutanosiblik kabi xavflarni ham keltirib chiqaradi. Xalqaro valyuta tizimining evolyutsiyasi turli iqtisodiy, siyosiy va tarixiy omillar ta’sirida shakllangan bo‘lib, uning uzluksiz rivojlanishi murakkab va doimiy jarayon bo‘lib, siyosatchilar tomonidan diqqat bilan e’tibor va rejalashtirishni talab qiladi.

FOYDANILGAN ADABIYOTLAR
1.O`Zme. Birinchi jild.Toshkent, 2000-yil
2.Dengi i kredit jurnali
3.arxiv nusxasi, 2011/08/30da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi.2011-05-20
4.O`zbekiston Respublikasining ``Valyutani tartibga solish to`g`risida``gi qonun.1993-yil 7-may
5.O`zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo`yicha qonunchilik hujjatlari to`plami T..O`zbekiston.2000.
6.O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ``Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to`g`risida``gi 2001-yil 22-iyundagi 263-sonli qarori.
7.Davis,Bob ``IMF`s Sweeping Demands Signal Shift-WSJ.com.
8.SHodmonov SH.SH.,G`afurov U.V.Globallashuv jarayoni va moliyaviy inqiroz sabablari//Adolat,2009-yil 27-fevral