O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'limi vazirligi farg’ona davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya yo’nalishi

II BOB. Ochiq urug’lilarning ekologik ahamiyati va rivojlanishi.
2.1. Ochiq urug’lilarning ekologik ahamiyati.

Ochiq urug’li o’simliklarning urug’lari gulli o’simliklarnikiga o’xshash meva ichida yopiq holda emas, balki maxsus qubbalarda ochiq holda yetishadi. Shuning uchun ham ular ochiq urug’li osimliklar deyiladi.

Ochiq urug’lilarning halq xo’jaligidagi ahamiyati. Ochiq urug’lilar juda katta maydonlarda Tayga o’rmonlarini hosil qiladi. Tayga o’rmonlarida o’ziga xos biotsenoz hosil bo’ladi. Natijada turli hayvonlar, xashoratlar, qushlar turlarini oziqlanishi va ko’payiishi uchun sharoit vujudga keladi. O’rmonlar suv va tuproqni eroziyadan saqlaydi. Kurilish materiali hisoblanadi. YOgochsozlik sanoatining xom ashyo bazasidir.
Ingichka barglilardan viskoza, ipak, sellioza, balzam, smola, spirt, uksus kislotasi, oshlovchi moddasi olinadi. Sibir qarag’ayi urug’i tarkibida 79 % gacha yog’ mavjud. Medetsina sanoatida vitamin-lar, preparatlardan pinobin olinadi.
Halq medetsinasida nerv kasallarini davolashda, tuberkulyoz, buyrak, siydik qopini, gemorroye kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Faqat yog’ochdan 20 mingdan ortiq turli material va modda olinadi. Bir kub metr yog’ochdan 1,5 ming m. sun’iy ipak yoki 600ta trikotaj kostyum yoki 200 kg qog’oz olinadi. O’rmon boylik deb bejiz aytilmagan.
Ochiq urug’lilarning ekologik ahamiyatini ushbu turkumga mansub bo’lgan archa misolida ko’rib chiqishimiz mumkin.
Archa bo’yi 20 m gacha yetadigan, doimo yashil daraxtdir. Tog’larning 3500 – 4500 m balandlikdagi yon-bag’irlarida, sovuq va doimiy shamol ta’sirida archaning yer bag’irlab o’sishga moslashgan turlari ham uchraydi.
Archaning barglari juda mayda, yashil rangli, tangachasimon. Archa juda sekin o’sadi. Urug’idan unib chiqqan archaning katta daraxt bo’lib yetishishi uchun 100 yildan ortiq vaqt kerak. Archa ming yil va hatto undan ham ortiqroqyashaydi. Archa ikki uyli o’simlik. Bahor oxirlarida ayrim archa tuplarining yosh novdalarida mayda qubbachalar hosil bo’lib, ularda juda ko’p miqdorda chang yetishadi. Bu qubbachalar changchili qubbalar deb ataladi. Shu vaqtda archaning boshqa tuplarida uzunligi 0,5 – 1 sm keladigan sharsimon qubbalar hosil bo’ladi. Bu qubbalargaurug’chili qubbalar deb ataladi. Urug’kurtakdagi arxegoniy ichida esa tuxum hujayra yetishadi. Changchi qubbachalarda yetilgan chang boshqa tupda yetilgan urug’chi qubbalarga kelib tushadi va uni changlantiradi.
Urug’lanishdan so’ng urug’chi qubbani tashkil qilgan tangachalar tezda o’sadi, yo’g’onlashadi va o’zlaridan ajralib chiqqan smola orqali bir-birlari bilan qo’shilib, qubbani o’rab turuvchi etdor, yumshoq po’stga aylanadi. Bunday po’st bilan qoplangan urug’chi qubba pishib yetilganda xuddi rezavor mevaga o’xshab qoladi, Shuning uchun ham archaning urug’chi qubbasini xalq orasida qubbameva yoki archa mevasi deb nomlash odat bo’lib qolgan.
Archaning urug’chi qubbalari urug’langandan keyin ikkinchi yoki uchinchi yilda pishadi.
Archa tog’ning yuqori qismidagi toshloq va tuproqli yonbag’irlarda, suv ayirgichiar, daralar ichida o’sib, o’ziga xos o’rmonlar – archazorlar hosil qiladi.

• 
  O’rta Osiyoda archaning 7 ta yovvoyi turi o’sadi, bulardan 3 tasi (Zarafshon archasi, Turkiston archasi va saur archa). O’zbekiston tog’larida katta-kichik archazorlar hosil qiladi. Bundan tashqari, shahar ko’chalarida, maydonlarida, xiyobonlarda va istirohat bog’larida manzarali daraxt sifatida Virgin archasi ekiladi. Virgin archasining vatani Shimoliy Amerika.
  

Manzarali o’simliklar qatorida archadoshlar oilasiga mansub daraxtlardan yana biri Sharq sauri ekiladi. U tana va baigining tuzilishi bilan archaga o’xshaydi, lekin yosh novdalarning o’ziga xos shoxlanishi va pishgan qubbalarining notekis choklar orqali ochilishi bilan archalardan farq qiladi.
Archaning xo‘jalikdagi ahamiyati katta. Yog‘ochi meʼmorlikda, o‘ymakorlikda va qalam yasashda ishlatiladi. Baʼzi turlaridan xushmanzara o‘simlik sifatida foydala-niladi. Qubbalaridan turli moddalar (efir moyi, qatron, qand, mum va organik kislotalar) olinadi. Qubbasining damlamasi tabobatda siydik haydovchi, balg‘am ko‘chiruvchi va ovqat hazm qilishni yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. O‘rta Osiyodagi turlaridan olinadigan efir moyining sedrol fraksiyasi esa jarohatni, suyakning teshilib oqishini davolashda qo‘llaniladi.
Eng keng tarqalgan ignabargli daraxtlardan yana biri bu - qarag'ay. U Shimoliy yarim sharda o'sadi va bitta tur hatto ekvatorni kesib o'tadi. Qarag'ay daraxti qanday ko'rinishini hamma biladi, Rossiya, Belorusiya va Ukrainada Rojdestvo daraxtlari uni Yangi yilga ko'proq bezatadi. Ayni paytda, daraxtlarning tashqi ko'rinishi, shuningdek ignalarning kattaligi yoki uzunligi juda xilma-xil bo'lishi mumkin.
Ammo o'simlik qanday ko'rinmasin, qarag'ayning barcha navlari sanoat, tibbiyot va park me'morchiligida qo'llanilgan. Bu o'rmon hosil qiluvchi asosiy turlardan biri, tuproq eroziyasini oldini oladi va boshqa bargli yoki ignabargli daraxtlar omon qololmaydigan joyda o'sishga qodir.
Qarag'ay turiga doim yashil ignabargli daraxtlar, kamdan-kam butalar kiradi. Biologlar ignalarni mutatsiyaga uchragan barglar deb atashadi, garchi oddiy odam nuqtai nazaridan qarama-qarshilikni ko'rib chiqish to'g'ri bo'lsa. Axir gimnospermlar (ignabargli daraxtlar) angiospermlarga qaraganda ancha qadimiy (bargli).
Qarag'ay po'stlog'i odatda qalin, har xil o'lchamdagi tarozilar bilan po'stlashadi, lekin tushmaydi. Ildiz qudratli, markaziy ildiz ildiz bo'lib, erga chuqur kirib boradi, lateral jarayonlar yon tomonlarga ajralib, muhim maydonni rivojlantiradi.
Ko'rinishi mumkinki, novdalar uzuklar bilan daraxtga birlashtirilgan, aslida spiral hosil qiladi. Shakli tufayli ko'pincha "sham" deb ataladigan yosh kurtaklar avval oqish yoki jigarrang tarozilar bilan zich qoplanadi va yuqoriga yo'naltiriladi. Keyin ular yashil rangga aylanib, ignalarini yoyishadi.
Markaziy va Janubi-Sharqiy Evropaning tog'larida 1400-2500 m balandlikda Pinus Mugo o'sadi. Sharqiy Germaniya va Polshaning janubida u torf va muzli bo'shliqlarda 200 m balandlikda joylashgan.
Tog'li qarag'ay - bu balandligi 3-5 m gacha bo'lgan ignabargli ko'p novdali butalarning juda o'zgaruvchan turi, kamdan-kam hollarda - ko'pincha egri tanasi bo'lgan, maksimal hajmi 10 m gacha bo'lgan kichik daraxtlar. Yozda 10- ga yiliga 15-30 sm qo'shib, juda tez o'sadi, buta odatda balandligi 2 m bo'lgan balandlikda 1 m ga etadi.
O'simlikning yillik o'sishi va kattaligi o'rtasidagi bu xilma-xillik, kurtaklar avval erga yotib, keyin shoshilib tushishidan kelib chiqadi. Qadimgi namunalarda tojning diametri 10 m gacha bo'lishi mumkin.
Yoshligida silliq, kulrang-jigarrang qobig'i, yoshi bilan, yorilib, kulrang-qora yoki qora-jigarrang bo'lib, magistralning yuqori qismida quyidan quyuqroq. To'q yashil, zich, o'tkir ignalar, biroz o'ralgan va kavisli bo'lib, 2 donadan iborat to'plamlarga yig'ilib, 2-5 yildan keyin tushadi.
Erkaklar konuslari sariq yoki qizil rangga bo'yalgan, bahorning oxiri yoki yozning boshlarida changlanadi. Urg'ochilar tuxumga o'xshaydi, birinchi binafsha rang, 15-17 oy pishib, to'q jigarrang bo'ladi, uzunligi 2-7 sm.
Tog 'qarag'ayining past navlari har doim mashhur. Yaroqlilik muddati - 150-200 yil, 3-zonada boshpanasiz qishlaydi.
Qarag'ay milliy iqtisodiyotda ikkita asosiy foydalanishga ega. Bir tomondan, bu o'rmon hosil qiluvchi asosiy turlardan biridir. Qarag'ay boshqa daraxtlar omon qololmaydigan joyda o'sadi, tuproq eroziyasini oldini olish uchun ishlatiladi, u qum va toshlarga ekilgan.
Boshqa tomondan, bu eng qimmatbaho yog'och.Rossiyadagi faqat Evropa qarag'aylari ishlatilgan o'tinning uchdan bir qismidan ko'prog'ini etkazib beradi. Bu eksport, qurilish, qog'oz, qalam, mahkamlagich, bochka ishlab chiqarishga mo'ljallangan. Kema qurish, kimyo va kosmetika sanoatida ajralmas qarag'ay.
Daraxt deyarli to'liq ishlatiladi - tojdan tortib to stumbalarga. Qarag'aydan turpentin, smola va efir moylari olinadi, hatto ignalar hayvonlarga ozuqa uchun vitamin qo'shimchalari uchun ham ishlatiladi. Daraxtlarning qobig'i fungitsidlar va hasharotlar bilan qayta ishlanadi, kattaligi bo'yicha fraktsiyalarga bo'linadi va landshaft dizaynida mulch sifatida ishlatiladi.
Ba'zi qarag'ay daraxtlari, shu jumladan sadr va qarag'ay, yong'oq deb ataladigan qutulish mumkin bo'lgan urug'larga ega. Ularning ozuqaviy qiymati yuqori va juda ko'p foydali moddalarni o'z ichiga oladi.
Umuman olganda, qarag'ay parvarish qilinadigan oddiy daraxtdir. Ammo agar u "to'g'ri" joyga joylashtirilgan bo'lsa va siz tasodifga ishonmasangiz, navni uni etishtirish uchun mos bo'lmagan sovuqqa chidamli zonaga eking.
Barcha qarag'aylar quyoshni juda yaxshi ko'radilar, o'rtacha unumdor qurigan tuproqlarni afzal ko'rishadi, toshlarga va substratdagi ko'p miqdordagi qumlarga yaxshi ta'sir qilishadi. Bu qurg'oqchilikka chidamli daraxt. Muntazam sug'orish faqat bitta turni talab qiladi - Rumeliya Pine.
Daraxt, ayniqsa, yoshligida Azizillo yaxshi toqat qiladi. Agar "sham" buzilgan bo'lsa, masalan, bog'bon tomonidan kesilgan yoki hayvon yeyayotgan bo'lsa, yara yuzasi ostida yangi kurtaklar paydo bo'ladi, undan yangi kurtaklar o'sadi. Bu ko'pincha qarag'ay shakllanishida ishlatiladi.
Qarag'ay jozibali ko'rinadi, alohida g'amxo'rlikni talab qilmaydi, aksariyat turlar tuproq va sug'orish uchun juda muhimdir. Toj shakli, igna uzunligi va rangi bilan ajralib turadigan mitti va tez o'sadigan navlari mavjud. Bu madaniyatni bog'larni landshaft dizayni va ko'kalamzorlashtirishda jozibali qiladi.