O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’limi vazirligi urganch davlat universiteti

II BOB. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarining fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlarni tashkil etish metodikasi.

2.1 Fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlarni tanlash.

Tarbiyachi bolalarda matematik bilimlarga ustivor (turg‘un) qiziqish, ulardan foydalanish malakasi va ularni mustaqil egallashga intilishni tarbiyalashga harakat qilishi kerak. Shu yoshda bolalarda mustaqil fikrlashni, fazoviy tasavvurni rivojlantirish, ayniqsa, muhim. Maktabgacha yoshidagi bolalarning fazoviy tasavvuri faoliyatning xamma turlari jarayonida kengayadi va mustaxkamlanadi. Mashgulotlar tarkibiga fazoda mo‘ljal olishga doir maxsus mashklarning kiritilishi xam bunga imkoniyat beradi. Tarbiyachi bolalarga chapda eng baland, ungda eng past buyum turadigan kilib, buyumlarning kattaliklari buyicha kuyishni taklif qiladi, yoki uning uzi stolga o‘yinchoqlarni (it, mushuk, sigir, kuy, kuyon) joylashtiradi va bolalarga murojaat qiladi: “Sigirning yonida nima turganini karang va ayting. Mushukdan chapda nima turibdi? Kuy kaysi xayvonlar orasida turibdi?” Sungra tarbiyachi o‘yinchoqlarni biri-birining orkasida turadigan kilib aralashtirib kuyadi va suraydi: “Nima birinchi ketmokda? Nimadan keyin mushuk ketmokda? Nimadan oldinda sigir ketmokda? Kuydan keyii nima ketmokda?” va x. k.
Bolalar atrofdagi buyum orasida uz xolatlarini aniqlaydigan mashqlar xam samarali: “Stolning orqasida turibman, stolning yonida, deraza oldida turibman”
Katta guruhda maktabgacha yoshdagi bolalar qogoz varagida mo‘ljal olishga urgatila boshlanadi. Oldingi guruhlarning dasturlarida bunday vazifa yo‘q edi. Tarbiyachi raxbarligida bolalar ma’lum miqdordagi buyumlarni kursatilgan yunalishda: kogoz varagining yukori, pastki kismiga, chap kismiga, ung kismiga jonlashtirish malakasini zgallaydilar. Bunday topshiriklar xam bulishi mumkin: varakning chap kismiga 5 ta doiracha; ungiga esa 1 ta ortik doiracha kuy; varakning pastki va ustki kismlariga 8 tadan uch burchak joylashtir. Topshirikni bajarganidan keyin bola kanday shakllardan nechtasini joylashtirganini va kaerlarga joylashtirganini gapirib beradi. Bolalarni buyumlarning kogoz varagidagi, stoldagi, poldagi xolatini belgilash uchun suzlarni tugri, ma’nosi buyicha ishlatishga urgatish kerak.
Yil oxiriga kelib bolalar o‘zlariga, boshqa odamlarga nisbatan urnini suzlar bilan ifodalay oladigan bulishlari kerak.
Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning xarakat yunalishida ularniig uzi va buyumlar orasidagi, buyumlarning uzi orasidagi fazoviy munosabatlarda, shuningdek, kogoz varagida (tekislikda) mo‘ljal olish malakalari rivojlantiriladi va mustaxkamlanadi. Bolalar bilan ishlash metodikasi “chapdan-o‘ngdan”,“ustida-ostida” kabi qarama-qarshi yo‘nalishlarni ajratishga asoslanishi kerak.
Bolada kogoz varagida mo‘ljal olish malakalarini shakllantirish uchun bunday topshirik bernladi: varakning yukori chekkasiga 4 ta varakcha va pastki chekkasiga shuncha gulcha kuyish. SHundan keyin tarbiyachi bolalarga nima kaerda yotganini gapirib berishni taklif kilishi mumkin. Bundan keyin topshiriklarning murakkabrok variantlaridan (shakllar mikdorini ortti- rish, ular urinlarini almashtirish va x. k.) foydalanish maksadga muvofik. SHuningdek, “Kim eslab qoladi?”, “Nima uzgardi?”, “Nimalari bilan fark qiladi?”, “Juft kartochkalar” kabi uyinlarni utkazish tavsiya kilinadi.
Bunday topshiriklarni utkazish metodikasi xakida fikr yuritamiz.
Olti yoshli bolalar “uziga” nisbatan tula ishonch bilan mo‘ljal oladilar. Ammo xali ularning kupchiligi buyumlarnkng, boshqa odamlarning ung va chap tomonlarini fark kilishda kiynaladilar. Ularni, masalan, uzi tomoniga yuzi bilan aylangan urtogining ung qo‘li uning chap qo‘li karshisida bulish xoli ajablantiradi.
Nega bunday bo‘ladi? Oldingi ish natijasida bolada kuyidagi bilim va malakalarning puxta stereotipi (andozasi) yigilib qoladi: ungda (ungrokda, ungga), ung kul turgan tomonda bo‘ladi. Bu fazo “uzidan” mo‘ljal olishda mutlako tugri. Ammo endi vaziyat uzgardi. “Bolaga boshqa odamdan yoki boshqa buyumlardan mo‘ljal olish taklif kilinadi. Demak, munosabat nuktasi sub’ektning uzidan tashxarida belgilanadi. Bu yerda oldingi tajriba fazoviy vaziyatlarning yangi variantlari bilan ziddiyatlikka kirishgandek bo‘ladi. Xaqiqatda esa, masalan, bola uzi bilan juft bulib turgan Malik uzidan ung tomonda turganini yaxshi biladi. Bu endi odat, oddiy xaxixat. Ammo teskari fazoviy munosabatlarni (chunonchi, “Agar Malik mendan chap tomonda turgan bulsa, u xolda men undan ung tomonda turgan bulaman”) tushunish tayyorlov guruh bolalari uchun xam unchalik oson emas. Bu yerda “boshxa odamga nisbatan” mo‘ljal olish vaziyati mavjud. Buni tugri taxlil xilish uchun bsla eng oldin urtogining ung va chap qo‘li (tomoni)nn anixdashi kerak. Katta guruhda bolalar bu malakani egallab olishgan, endi esa shu malaka puxta va ustivor kunikma bulishi kerak.
Olti yoshli bolalar ung va chap tomonni boshxa odamga nisbatan anixlashni xuddi uziga nisbatan ung va chap tomoini aniqlagandek anixlashini yaxshi tushunib olmoxlari kerak (chap tomon ung qo‘l turgan tomonda;o‘ng tomon chap qo‘l turgan tomonda). Aniqlashning samarali usuli xayolan urtogining orxasiga turishdan iboratdir. SHunday qilib; “yuzi bilan orxasiga” boshlangich xolatidan, ya’ni bola o‘rtogining orqasida turgan xolatida boshqa odamga nisbatan o‘ng va chap tomonni aniqlash ⁵kerak; shundan keyin “yuzma-yuz” xolatida, ya’ni boshqa bola qarshisiga turib, “o‘ng-chap”ni farqlash kerak.
Keyinroq esa har xanday boshlangich xolatda, xatto o‘rtogi orqasi bilan turganda xam, “o‘ng-chap” tomonlar aniqlanadi.