O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus talimm vazirligi

UMUMIY TUSHUNCHALAR

1.1 Sement tarixi va tarifi
Sement, insoniyatdan ko'ra kattaroq bo'lib, 12 million yil avval tabiiy ravishda shakllangan bo'lib, yoqilg'idagi ohaktosh slanets bilan reaksiyaga kirishgan. Beton, mil. Avv. 6500 yilgacha, Suriya va Iordaniya deb bilgan Nabateya hozirgi kungacha mavjud bo'lgan tuzilmalarni qurish uchun zamonaviy konstruktsiyaning kashfiyotchisi bo'lganida. Ossuriyaliklar va bobilliklar loyni bog'lovchi modda yoki sement sifatida ishlatishgan. Misrliklar ohak va gipsli sement ishlatgan. Nabateau, suvning ohak ishlatilishiga duch kelganida qattiqlashadigan gidravlik betonning dastlabki shaklini kashf qilgan.
Qurilish materiallari sifatida betonni qabul qilish Rim imperiyasida me'morchilikni o'zgartirib, erta Rim me'morchiligining dastlabki qismi bo'lgan toshdan foydalanib, qurilishi mumkin bo'lmagan tuzilmalarni va dizaynlarni yaratdi.
To'satdan kemalar va estetik jihatdan obro'li me'moriy qurish ancha osonlashdi. Rimliklarga Baths, Colosseum va Pantheon kabi qadimiy shaharlar qurish uchun betondan foydalangan.
Biroq, Dark Agesning kelishi, bu kabi ijodiy ehtiroslarni ilmiy yutuqlar bilan birga qisqartirgan.
Darhaqiqat, qorong'u asrlarda betonning yo'qolishi va uni ishlatish uchun ko'plab ishlab chiqilgan texnikalar mavjud edi. Beton o'zining keyingi jiddiy qadamlarini Qorong'u asrlardan ancha vaqt o'tmay amalga oshirmasdi.
1756-yilda ingliz muhandisi Jon Smeaton birinchi zamonaviy betonni (gidrotexnika) qumli qo'shma sifatida toshbo'ronlar qo'shib, quvvatli g'ishtni sementga aralashtirish orqali qildi. Smeaton uchinchi Eddystone dengiz chiroqini qurish uchun betonga yangi formulasini ishlab chiqardi, ammo uning yangiliklari zamonaviy tuzilmalarda betondan foydalanishda katta tezlikka erishdi. 1824-yilda ingliz kashfiyotchisi Jozef Aspdin beton ishlab chiqarishda ishlatiladigan sementning dominant shakli bo'lib qolgan Portlandsementni ixtiro qildi. Aspdin birinchi chinakam sun'iy tsementni er bilan qoplangan va loy bilan birga yaratgan. Yonish jarayoni materiallarning kimyoviy xususiyatlarini o'zgartirdi va Aspdinga tekis parchalangan kirechtasi ishlab chiqarishdan ko'ra kuchli sement hosil qilish imkonini berdi.
Beton, temir-beton yoki temir beton deb nomlanadigan narsalarni shakllantirish uchun (odatda po'lat) o'zlashtirilgan metallni kiritish bilan tarixiy qadam tashladi. 1867 yilda patent olgan Joseph Monier tomonidan temir beton ixtiro qilingan (1849).
Monier temir to'ri bilan mustahkamlangan bog 'idishlari va beton qoziqlarini ishlab chiqargan parijlik bog'bon edi. Temir-beton og'irliklarga chidamli metallning qisish yoki bükülebilir dayanıklılığını va betonning bosim dayanımını birlashtiradi. Monier o'zining ixtirosini 1867 yilgi Parij ko'rgazmasida namoyish qildi. Monier o'zining idish-tovoqlari va quduqlari bilan bir qatorda temir-beton, quvurlar, pollar va kamarlarda foydalanish uchun temir-beton ishlab chiqardi.
Biroq, uning qo'llanilishi, shuningdek, Hoover va Grand Coulee to'g'onlari kabi birinchi beton-mustahkamlangan ko'prik va massiv tuzilmalarni o'z ichiga olgan.
Sement suniy bog’lovchi material sifatida dastlab Angliyada 1824 yili D.Aspdin tomonidan va Rossiyada 1825 yili E.G.CHeliev tomonidan “Portlandsement” nomi bilan kashf etilgan. O‘z nomini (Portlandsement) Angliyadagi Portlend shahri yonida qaziladigan tabiiy toshga o‘xshashligidan olgan. Portlandsement tabiiy ohaktosh va tuproqlardan tashkil topgan aralashmalarni to‘liq pishishi natijasida hosil bo‘ladigan klinker, gips va mineral qo‘shimchalarni mayda tuyish natijasida hosil qilinadi.
Zamonaviy qurilishda portlandsement asosiy material sifatida keng qo‘llaniladi. Undan poydevor va zaminlar, tomga yopish plitalari va ko‘taruvchi qurilmalar, turli temirbeton va armobeton mahsulotlari, asbest-sement mahsulotlari va boshqalar olinadi.
Sementning asosiy turlari quyidagilar:
- portlandsement (65,5%)
- shlakoportlandsement (27,6%)
- putssolan sementi (5,1%)
- sementning boshqa turlari (tamponaj, rangli
va boshqalar) - 1,8%
Portlandsement (GOST 10178-76) mexanik mustahkamligiga qarab 4 markaga bo‘linadi: 400, 500, 550 va 600. Uning zichligi 3000-3200 kg/m³ teng.
Portlandsementning 400 markasi monolit beton va temirbeton detallar olish uchun ishlatiladi; 500, 550 va 600 markalari yuqori mustahkam yima oddiy va dastlab zo‘rlangan temir-beton konstruksiyalar olish uchun ishlatiladi.
Sement etishtirish quyidagi texnologik jarayonlardan tashkil topadi: xom-ashyo aralashmasini tayyorlash va uni kuydirish; kuydirilgan mahsulotni kukun qilib tuyish.
Sement etishtirishda ikkita asosiy usul qo‘llaniladi: xo‘l va quruq usullar. Undan tashqari “Yarim quruq” deb nomlanuvchi usuldan ham foydalanish mumkin.
1.1-rasmda sement etishtirishning ho‘l usuli texnologik sxemasi keltirilgan. Bu usul bo‘yicha xom-ashyo aralashmasi suv bilan birga tayyorlanadi va so‘ng aylanma pechlarda kuydirilib, klinker olinadi. Olingan klinker gips va mineral qo‘shimchalar bilan birga sement tegirmonlarida tuyiladi va tayyor mahsulot-sementga aylantiriladi.
1.2-rasmda sement etishtirishning quruq usuli texnologik sxemasi keltirilgan. Bu usulda xom-ashyo aralashmasi quruq xolda tayyorlanadi va so‘ng aylanma pechlarda kuydiriladi. Olingan klinker xuddi xo‘l usuldagidek sement tegirmonlarida gips va mineral qo‘shimchalar bilan birga tuyiladi.
Yarim quruq yoki kombinatsiyalangan usul bilan xom-ashyo xuddi ho‘l usuldagidek suv bilan qo‘shili b olinadi (36-43% namlikdagishlam ko‘rinishida) va aylanma pechlarda kuydirishdan avval shlam mexanik usullar yordamida (filptr-presslarda) birlamchi namsizlantiriladi (18-20% gacha) va so‘ng aylanma pechlarga jo‘natiladi. Qolgan jarayonlar yuqorida keltirilgan usullardagidek.
1.1-rasm. Sement yetishtirishning ho‘l usuli sxemasi

1.2-rasm. Sement yetishtirishning quruq usuli sxemasi

O‘zbekistonda ishlayotgan to‘rtta sement zavodlardan uchtasida (Oxangaron, Quvasoy va Bekobod shaharlarida) sement etishtirish ho‘l usulda amalga oshiriladi, Navoiy shahridagi zavodda quruq usul qo‘llaniladi.
Quruq usulning asosiy afzalligi - klinker etishtirish uchun yonili sarfi kamligida. Masalan, ho‘l usulda 1 kg klinker olish uchun 1500 kKal issiqlik sarflansa, quruq usulda bu ko‘rsatkich 750-900 kKal-ni tashkil etadi.
1978 yildan boshlab xo‘l usulda ishlaydigan texnologik chiziqlar loyihalanmaydi va faqat mavjud texnologik chiziqlar ishlatiladi.