O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta-maxus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti biologiya fakulteti biologiya yo’nalishi sirtqi bo’lim 4-kurs talabasi ning

Abiotik omillar
Eng muxim ekologik omil, xayot omillaridan biri - bu yorug‘lik xisoblanadi. Ultrabinafsha nurlar orasida er yuzasiga etib keladigan faqat uzun to‘lqin uzunlikdagilar (to‘lqin uzunligi 290-3 80nm) xisoblanadi. Qisqa to‘lkin uzunlikdagi nurlar esa tiriklikni xalok qiluvchi xisoblanib, 20-25 km balandlikda O₃ molekulasidan tashkil topgan ozon ekrani tomonidan to‘liq yutiladi. To‘lqin uzunligi uzun bo‘lgan ultrabinafsha nurlar yuqori kimyoviy faollikga ega. Uning katta miqdori organizmlar uchun zarar bo‘lib, kamroq miqdordagisi esa kupchilik turlar uchun zarur xdsoblanadi.
Demak, yoruglik manbai quyosh radiatsiyasi xisoblanadi. Butun tushayotgan quyosh radiatsiyasining 42 foizi atmosfera orqali qaytariladi, 15 foizi atmosferani isitishga ketadi, faqatgina 43 foizi er yuziga kelib tushadi. O‘simliklar tomonidan yil bo‘yi qabul qilinadigan yorug‘lik - faqatgina yorug‘lik tezligiga bog‘lik, bo‘lib qolmasdan, u kunning uzunligiga xam bog‘liq boladi.
Kunning uzunligi ekvatordan qutblarga tomon oshib boradi. O‘simliklar qoplami uchun butun yil bo‘yi qabul qilinadigan radiatsiya yig‘indisi emas, balki yil davomida o‘simliklar o‘sish mavsumidagi yorug‘lik miqdori axamiyatga egadir.
O‘simliklar faqat o‘ziga bevosita tug‘ri tushadigan yorug‘likdan emas, balki tarqoq xolda tushadigan yorug‘likdan xam foydalanadi.
Tug‘ri tushadigan quyosh nurlari ko‘pincha o‘simliklar uchun xavfli bo‘ladi. CHunki nurning ta’siri natijasida o‘simliklar sitoplazmasi va xlorofillari nobud bo‘ladi. Tarqoq xolda tushadigan yorug‘lik o‘simliklar tomonidan to‘la o‘zlashtiriladi. U foydaliroq bo‘lib, uning 50-60% fotosintez jarayoni uchun muxim bo‘lgan zangori-qizil nurlardan iboratdir. Tug‘ri tushadigan yorug‘likda bu xildagi nurlar mikdori 30-35% dan oshmaydi.
Yorug‘lik sezuvchi o‘simliklardan barglar asosan kunning eng xavfli soatlarida radiatsiyani kam qabul qilishga moslashgan. Barglar gorizontal tekislikka nisbatan katta burchak bilan joylashadi, barglarning bunday joylanishini daraxtlardan evkalipt, mimozada xamda juda kup o‘tchil o‘simliklarda ko‘rishimiz mumkin. Masalan, yovvoyi lagun o‘simligida xamma barglari shimoldan janubga tomon qaratilgan. Buning natijasida tush paytlaridagi kuchli quyosh nurlari oz mikdorda qabul qilinadi. Bunday o‘simliklarga kompas o‘simliklar deyiladi. Quyosh yorug‘ligi - turli xil to‘lqin uzunligidagi, turli xil rangli nurlardan tashkil topadi. Masalan, qizil, sariq, xavorang, ko‘k, zangori binafsha rang. O‘simliklar uchun yorug‘lik spektrining zangori-kizil, ko‘k-binafsha nurlari muximdir. Sariq-yashil nurlar, xammasidan xam kam yutiladi. Infraqizil nurlar deyarli yutilmaydi. YUqori xarorat sharoitida infrakizil nurlar o‘simlikka salbiy ta’sir qiladi. Sababi, bu nurlar barg pigmentlari tomonidan yutilmasdan, balki to‘qimalardagi suv tomonidan yutiladi, bu esa o‘simliklarning qizib ketishini vujudga keltiradi.
Xulosa.
Xozirgi zamon ekologiyasining xarakterli xususiyati butun biosferani qamrab oluvchi protseslarni tadqiq etishdir. Odam va biosfera o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlashuv sinchiklab o‘rganilmoqda. Xalqaro biologik pragramma doirasida o‘tkaziladigin ishlar 1964 yilda boshlandi, uning asosiy maqsadi – er sharining xar xil joylaridagi ekosistemalarning maxsuldorligini o‘rganish. Ekologiyaning asosiy vazifasi odam yaratgan va tabiiy sistemalarning strukturalari xamda funksiya bajarish asoslarini miqdoriy uslublar yordamida batafsil o‘rganishdan iborat. Individlarning joylashishi, populyasiyaning yoshi, jinsiy va ekologik strukturasini o‘rganish xam ekologiyasiga kiradi. Asosiy turlar: qishloq xo‘jalik va o‘rmon xo‘jaligi zararkurandalari, kasallik qo‘zg‘atuvchi va tarqatuvchilar populyasiyalari soning o‘zgarishiga alohida e’tibor beriladi.
Populyasion ekologiya genetika, fiziologiya, etologiya, biogeografiya, sistematika, demografiya bilan biogeotsenologiya - biokimyo tuproqshunoslik, gidrologiya, gidrokimyoviy iqlimshunoslik va boshqa fanlar bilan bog‘liq. Falsafa, fizika, matematika yutuqlari ekologiyaga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kishilik jamiyatning xozirgi rvojlanish bosqichida odamning biosferaga ta’siri ortdi. Ekologiyaning amaliy axamiyati o‘sdi. Ekologiya tabiat resurslarini qo‘riqlash va ulardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘dgan hamma tadbirlar usun ilmiy baza bo‘lib xizmat qilishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1.D.Yormatova. Ekologiya. Toshkent. 2009.

2.D.Yormatova. Ekologik monitoring. Toshkent 2011:
3.D.Yormatova. Ekologiya fanidan seminar mashg'ulotiari uchun
qo'llanma. Toshkent. 2011.
4.Zvyereva R.Yu., Safaev B. Agrometeorologiyadan qo'llanma.
Toshkent. 1996
5.Ibragimov R. Ekologik ta'lim tarbiya. Ekologiya xabamomasi
jumali. N!!IO. 2010 y. 9-11- bet.
6. Tursunov X.T., Raximova T.V. Ekologiya «Chinor ENK». Toshkent,
2006.
7. Sali~ev K.A. Kartovedenie. M.: Izd-vo MGU, 1982.
8.Xodjaev K.,Qashqadaryo vohasining ekologik holati. Ekologicheskiy
vestnik. N!! 7 2009 g. s.48.