O’zbekiston Respublikasi Qurilish Vazirligi Toshkent Arxitektura-qurilish instituti Bino va inshootlar qurilish fakulteti “Bino va inshootlar qurilishini loyihalash “ kafedrasi “Yo’nalishga kirish” fanidan mustaqil ish

O’zbekiston Respublikasi Qurilish Vazirligi Toshkent Arxitektura-qurilish instituti Bino va inshootlar qurilish fakulteti. “Injenerlik geologiyasi ” fanidan MUSTAQIL ISH

Bajardi:21-21 guruh talabasi

Xushmurodov Alibek

Qabul qildi: A.Sodiqov

Mavzu: Sysmik xodisalar. Zilzila.

Reja:

• 1. Sysmik to`lqinlar.
• 2. Sysmik shkala
• 3. Yer silkinishi (zilzila) va uning turlari

Zilzila manbaidan katta tezlik bilan ajralib chikayotgan ulkan energiya ta’sirida jinslar tebranib, Yer shari buylab seysmik tulkinlar deb ataluvchi elastik tulkinlar tarkaladi. Seysmik tulkinlarning bir necha turlari mavjud bulib, ular bir-biridan xarakteri va tarkalish tezligi bilan fark kiladi. Tulkinlarning kuyidagi turi asosiy xisoblanadi.
Bo`ylama yoki R-to`lqinlar Ko`ndalang yoki S-to`lqinlar

• Bo`ylama yoki R-to`lqinlar (lotincha Primary- birlamchi so`zining bosh xarfi bilan ham yuritiladi). Bo`ylama to`lqinlar gruntda tarqalganda grunt zarralari to`lqin tarqalishi yo`nalishida tebranma harakat qila­di. Bu to`lqinlar gruntda tarqalganda muhitda siqilish-cho`zi­lish kuchlanishlar paydo bo`ladi. Bo`ylama to`lqinlar tarqalish tezligi eng katta bo`lgan to`lqin bo`lib, uning gruntda tarqa­lish tezligi U=8 km/sek. Shuning uchun ham bu to`lqinlar yer sirtidagi kuzatuv punktlariga birinchi boradi.

.

• Ko`ndalang yoki S-to`lqinlar (Bu ham lotincha Secondary - ikkilamchi so`zining bosh xarfi orqali nomlangan). Ko`ndalang to`lqinlar gruntda tarqalganda grunt zarralari to`lqin tarqalish yo`nailishiga perpendikulyar yo`nalishda tebranma harakat qiladi. Ularning tarqalish tezligi R-to`lqinlarnikidan kichkina bo`lib 5 km/sek. ga teng.. R to`lqinlar qattiq jismda, suyuqlikda hamda havoda tarqaladi.

Seysmik shkala - zilzila paytida yer sirtida vujudga keladigan tebranishlar kuchi (jadalligi)ni baholash (oʻlchash) uchun ishlatiladigan jadval. Tebranishlar kuchi gruntdagi qoldiq deformatsiya (oʻzgarish) koʻlami va shakliga, bino va inshootlarning shikastlanish drajasiga va boshqa tashqi koʻrsatkichlarga qarab baholanadi. Seysmik shkalaning turi koʻp.

• Seysmik shkala - zilzila paytida yer sirtida vujudga keladigan tebranishlar kuchi (jadalligi)ni baholash (oʻlchash) uchun ishlatiladigan jadval. Tebranishlar kuchi gruntdagi qoldiq deformatsiya (oʻzgarish) koʻlami va shakliga, bino va inshootlarning shikastlanish drajasiga va boshqa tashqi koʻrsatkichlarga qarab baholanadi. Seysmik shkalaning turi koʻp.

Ulardan biri 1917-yil Xalqaro seysmik assotsiatsiya tomonidan qabul qilingan 12 balli Merkalli — Kankani — Ziberg shkalasi (hozirgi baʼzi Yevropa mamlakatlarida qoʻllanadi).
1964-yil Parijda YUNESKO davlatlararo yigilishida tavsiya etilgan 12 balli MSHK64 shkala S. V. Medvedev (Moskva), V. Shponxoyer (Germaniya) va V. Karnik (Praga) tomonidan tuzilgan.
Yer sirtidagi tebranishlar kuchini ballarda oʻlchash bilan birga zilzilalarni magnituda (tebranishlar yoki silkinishlar qiymati) boʻyicha tasniflash usuli ham ishlatiladi (bu Rixter shkalasi).
Tektonik plitalar: Ushbu zilzilalar turli xil to'lqinlarni hosil qiladi, ular seysmograf tomonidan qayd etiladi va seysmogrammada ushlanadi. Ushbu zilzilalar odatda erning katta maydonlariga ta'sir qiladi va bu tez-tez muammolarni keltirib chiqaradi.
Vulkanik: bu kamroq tez-tez kelib chiqishi, ammo u zilzilaga olib kelishi mumkin. Agar vulqon otilishi zo'ravonlik bo'lsa, u yaqin atrofdagi barcha joylarga ta'sir qiladigan katta zarbalarni keltirib chiqarishi mumkin. Zilzilalarni keltirib chiqarishi mumkinligiga qaramay, uni tektonik kelib chiqishi bilan taqqoslasak, uning ta'sir doirasi ancha kichik.
Cho'kish bilan: agar er osti suvlarining doimiy eroziv harakati qobiq ichida sodir bo'lgan bo'lsa, ular vakuum qoldirib, yuqori qismning og'irligidan voz kechishadi. Yerning bu qulashi zilzila deb nomlanadigan tebranishlarni keltirib chiqaradi. Ularning chastotasi juda past va ular juda oz darajada ta'sir qiladi.
Ko'chkilar: Shuningdek, tog'ning og'irligi yoriqlar bo'ylab ko'chkilarni keltirib, ba'zi zilzilalarni keltirib chiqarishi mumkin. Ular odatda katta zilzilalar emas, balki kichik to'lqinlardir.
Atom portlashlari: Ular odamlarning atom bombalari bo'yicha tajribalari paytida amalga oshiriladi. Aftidan, seysmik harakatlar va atom bombalarining portlashi o'rtasida o'zaro bog'liqlik borligini tekshirish mumkin edi.
…………………….
Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi:
Tektonik zilzilalar;
Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va dahshatlisi bu – yer silkinishi (zilzila)dir. Yer silkinishi – yer osti zarbasi va yer ustki qatlamining tebranishi bo'lib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli vujudga keladi. Yer ostki zarbasining paydo bo'lish o'chog'i, yerning ostki qatlamida uzoq vaqt yig'ilib qolgan energiyaning yuzaga otilib chiqish jarayoni tufayli yuzaga keladi. O'choqning ichki qismi markazi giposentr deyiladi, yerning ustki qismidagi markazi episentr deyiladi.
Vulqon zilzilalari
Ag'darilish, o'pirilish zilzilalari
Texnogen (insonning muhandislik faoliyati bilan bog'liq) zilzilalar

• foydalanilgan adabiyotlar:
• https://uz.wikipedia.org/
• https://uzsm.uz/
• https://glotr.uz/
• https://afex.uz/
• https://www.academia.edu/