O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti

+3
ni niqoblashda ftor va fosfatlardan foydalaniladi. 
Fe
3+
+ 3F
2
 ---> [FeF
6
]
3-
 
rangsiz 
Fe
3+
 +2PO
4
-3
 ---> [Fe(PO
4
)
2
]
3-
 
Shuningdеk, niqoblashda komplеkson III (trilon B), limon, vinotosh, askorbin 
kislotalari kеng qo‘llaniladi. 
Limon kislotasi Bi, Cu, Fe, Sb, Hg, Ag, Cd larni, 
Vinotosh kislotasi Cu, Fe, Al, Bi, Cd, Hg, Pb, Zn larni niqoblashda ishlatiladi. 
Dеmaskirovka - niqoblangan ionni niqoblovchi rеaktivdan ozod qilish. 
[Fe(CN)
6
]
4-
+ 3Hg
2+
---> 3Hg(CN)
2
+ Fe
2+
 
Niqoblashda qo‘llaniladigan rеaktivlar: 
Sianidlar: [Co(CN)
6
]
4-
 , [Fe(CN)
6
]
4-
, [Fe(CN)
6
]
3-
 
[Zn(CN)
4
]
2-
, [Cd(CN)
4
]
2-
 , [Hg(CN)
4
]
2-
 , [Ag(CN)
2
]
-
 
Masalan: misni ionli komplеksini hosil bo‘lishi quyidagicha boradi: 
CuSO
4
 + 2KCN ---> Cu(CN)
2
 + K
2
SO
4
 

---

105 
2Cu(CN)
2
---> 2CuCN + (CN)
2
 
CuCN + 3KCN ---> K
3
[Cu(CN)
4
]] 
Ftoridlar, fosfatlar Fe
+3
ni, tiosulfatlar Ag
+1
, Pb
+2
 , Fe
+3
, Cu
+2
ni niqoblashda 
qo‘llaniladi. 
[Ag
2
(S
2
O
3
)]
4-
, [Pb(S
2 
O
3
)
 3
]
4-
 , [Fe(S
2
O
3
)
 2
]
-
 
CuSO
4
 + Na
2
S
2
O
3
---> CuS
2
O
3
 + Na
2
SO
4
 
4CuS
2
O
3
 --->2Cu
2
S
2
O
3
+ S
4
O
6
-2
 
Cu
2
S
2
O
3
+ Na
2
S
2
O
3
 ---> Na
2
 [Cu
2
 (S
2
O
3
)
 2
] 
Gidroksilamin bir ion bilan komplеks hosil qilsa, ikkinchisi bilan oksidlanish va 
qaytarilish rеaktsiyasida qatnashadi. 
Ionni tabiatiga qarab gidroksilamin ham oksidlovchi ham qaytaruvchi bo‘lishi 
mumkin. Masalan, Fe
+3
ni qaytarishi va AsO
2
-
 , SbO
2
-
ni oksidlashi mumkin. 
Tiomochеvina 
vismut, tеmir, 
surma 
(Sb
+3
), 
kadmiy, 
simob, 
kumush, 
qo‘rg‘oshinni; glitsеrin, vismut, kadmiy ionlarini niqoblashda ishlatiladi. 
Halal beruvchi ionlarni niqoblashda qo‗llaniladigan reaktivlar 
Zaharli metall kationlarini kasrli usulda tahlil qilishda halal beruvchi ionlarni 
niqoblash uchun sianidlar, ftoridlar, fosfatlar, tiosulfatlar, tiomochevina va boshqa 
reaktivlar qo‗llaniladi. 
1. Sianidlar. Sianidlarni qo‗llash ularni halal beruvchi Cu
+2
, Co
+2
, Fe
+2
, Fe
+3
, 
Ni
+2
, Zn
+2
, Cd
+2
, Hg
+2
, Ag
+1
ionlari bilan turli komplekslar hosil qilishiga 
asoslangan:
[So(CN)
6
]
4-
, (Fe(CN)
6
]
4-
, [Fe(SN)
6
]
3-
, [Ni(CN)
4
]
2-
, [Zn(SN)
4
]
2-
, [Sd(SN)
4
]
2-
, 
[Hg(CN)
4
]
2-
, [Ag(CN)
2
]
-
. 
Misning sianidlar bilan kompleks hosil qilishi ikki bosqichda boradi. Dastlab mis 
(II)ionlari qaytariladi, so‗ngra kompleks ion hosil bo‗ladi: 
CuSO
4
+ 2KCN → Сu(CN)
2
+ K
2
SO
4
2Сu(CN)
2
→ 2CuCN + (CN)
2
; 
CuCN + 2KCN → K
3
[Сu(CN)
4
] 

---

106 
Ionlarni niqoblashda sianidlarni keng qo‗llanilishi, kerak bo‗lganda ularning 
komplekslaridan oson ozod qilish bilan tushuntiriladi. 
Ta‘kidlash joizki, ionlarni niqoblash uchun sianidlarni qo‗llashda ayrim 
cheklanishlar mavjud. Sianidlar zaharli birikmalar hisoblanadilar. Ularni nordon 
eritmalarga qo‗shib bo‗lmaydi, chunki kislotalar ishtirokida sianidlar parchalanib 
uchuvchan va zaharli vodorod sianidini hosil qiladilar. SHu sababli sianidlar bilan 
tajribalar, albatta, so‗ruvchi javon ostida bajariladi. 
2. Ftoridlar. Ftoridlar ko‗pincha Fe
3+
ionlarini niqoblash uchun qo‗llaniladi. Fe
3+
ionlari bilan ftoridlar rangsiz barqaror komplekslar [FeF
6
]
3-
hosil qiladi. 
3. Fosfatlar. Fosfatlar ham kasrli usulda Fe
3+
ionlarini niqoblash uchun 
qo‗llaniladi. Fosfatlar va fosfat kislota nordon sharoitda Fe
3+
ionlari bilan rangsiz 
komplekslar [Fe(RO
4
)
2
]
3-
hosil qiladi. 
4. Tiosulfatlar.Tiosulfatlar kumush, qo‗rg‗oshin, mis, temir va boshqa ionlarni 
niqoblash uchun qo‗llaniladi. Mazkur ionlar bilan tiosulfatlar quyidagi 
komplekslarni hosil qiladi: [Ag(S
2
O
3
)
3
]
4-
; [Pb(S
2
O
3
)
3
]
4-
; [Fe(S
2
O
3
)
2
]
-
. 
Tiosulfatning mis ionlari bilan reaksiyasi ikki bosqichda boradi. Avval tiosulfatlar 
Cu
2+
ni Cu
+
ionga qaytaradilar, so‗ngra kompleks hosil qiladilar: 
CuSO
4
+Na
2
S
2
O
3
→ СuS
2
O
3
+Na
2
SO
4
; 
4СuS
2
O
3
→2Su
2
S
2
O
3
+ S
4
O
6
2-
; 
Сu
2
S
2
O
3
+ Na
2
S
2
O
3
→ Na
2
[Сu
2
(S
2
O
3
)
2
] 
5. Gidroksilamin. Gidroksilaminning niqoblash xususiyati bir turdagi ionlar bilan 
kompleks birikmalar hosil qilishga va boshqa turdagi ionlar bilan oksidlanish-
qaytarilish reaksiyasiga kirishiga asoslangan. Kobalt ionlari bilan gidroksilamin 
[Co(NH
2
OH)
6
]
2+
kompleksini hosil qiladi. Gidroksilamin reaksiyaga kirishayotgan 
ionlarning tabiatiga qarab oksidlovchi yoki qaytaruvchi bo‗lishi mumkin. 
Gidrosilamin Fe
3+
ionlarini qaytaradi va AsO
2
-
hamda SbO
2
-
ionlarini oksidlaydi: 
Fe
3+
+ NH
2
OH + 3OH
-
_→ Fe
2+
+ NO + 3N
2
O; 
AsO
2
-
+ NH
2
OH → AsO
3
3-
+ NN
3 
Ortiqcha giroksilaminni bartaraf etish uchun formaldegiddan foydalaniladi. 
Formaldegid bilan gidroksilamin formaldoksim hosil qiladi: 
NH
2
OH + NSNO → CH
2
=N-OH + N
2
O. 

---

107 
6. Tiomochevina. Tiomochevina kasrli usulda vismut, temir, surma, kadmiy, 
simob, kumush va boshqa ionlarni niqoblash uchun ishlatiladi va barqaror ichki 
komplekslar hosil qiladi. 
7. Glitserin.Glitserin vismut, qo‗rg‗oshin, kadmiy va boshqa ionlar bilan 
glitseratlar hosil qiladi: 
OH
H
2
C
OH OH
M e
2 +
2 H
+
CH
CH
2
+
OH
H
2
C
O
O
CH
CH
2
+
Me
Ayrim ionlar (Su
+2
) bilan glitserinrangli birikmalar hosil qiladi. Mazkur 
birikmalarning hosil bo‗lishi ionlarni aniqlashda qo‗llaniladi. 
8. Kompleksonlar(trilon B) miqdoriy tahlillarda keng ko‗lamda qo‗llaniladi. 
Ammo ular kadmiy, kobalt, mis, temir, marganets, qo‗rg‗oshin, rux, magniy va 
boshqa metall ionlarini niqoblashda ham qo‗llaniladi. Komplekson III mazkur ionlar 
bilan reaksiyaga kirishib barqaror ichki komplekslar hosil qiladi. Metall ionlarining 
valentligidan qat‘iy nazar komplekson ІІІular bilan 1:1 nisbatda reaksiyaga 
kirishadi.Metall ionlari kompleksonlardagi vodorod ionlari almashinishi va azot 
atomlari bilan metallarning koordinatsion bog‗ hosil qilishi hisobiga ichki kompleks 
birikmalar hosil qiladi. Ikki va uch valentli metallarning kompleksonlar bilan hosil 
qilgan ichki kompleks birikmalari tuzilishini quyidagi formulalardan ham ko‗rish 
mumkin: 
CH
2
CH
2
N
N
CH
2
C OO
-
CH
2
C OO
CH
2
C OO
CH
2
C OO
Me
CH
2
CH
2
N
N
CH
2
C OO
-
CH
2
C OO
CH
2
C OO
CH
2
C OO
-
Me
9. Limon kislotasiva uning tuzlari (sitratlar) qator metall kationla- ri bilan 
quyidagi ko‗rinishdagi barqaror birikmalarni hosil qiladi: 
C
H
2
C
H
2
C
O
COO
COO
COO
Cu
Cu
C
H
2
C
C
O
COO
COO
Bi
O
C OOH
Kasrli usulda limon kislota vismut, mis, temir(III), surma (III), kadmiy, simob, 
kumush va boshqa ionlarni niqoblash uchun ishlatiladi. 

---

108 
10. Oksalat kislotasiva uning tuzlari (oksalatlar) ko‗pchilik metallar bilan suvda 
eruvchan barqaror komplekslarni hosil qiladilar: 
C
C
C
OH
C
Cu
C
C
H
C
C
O
H O
O
O -
H
O
O
O-
H
O
-O
O
-O
C
C
O
C
C
F e
O
O
O
O -
H
O
H
H
4
-
-
Metallar bilan bunday barqaror kompleks birikmalarni hosil qilish xususiyati mis, 
temir, alyuminiy, vismut, kadmiy, simob, qo‗rg‗oshin, rux va boshqa ionlarni 
niqoblash uchun qo‗llaniladi.