O’zbekiston respublikasi sonli texnologiyalar ministrligi muhammad

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SONLI TEXNOLOGIYALAR MINISTRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT INFORMASION TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI NUKUS FILIALI Kompyuter injiniring fakulteti AT-servis yónalishi 1- kurs 106-23 guruh student Abdullayev Fozilning Din tarixi fanidan




REFERAT ISHI
Mavzu: “Vijdon va e'tiqod erkinligining ta'rifi”
Tayorlagan : -----------------
Qabul qilgan : ___________
Nukus –2023
Yahudiylik ta'limoti, an'ana va marosimlari
REJA:

: Muqaddima

- Yahudilikning tarixi va ahamiyati
- Prezintatsiya mavzusi va maqsadi

: Yahudilikning tarixi

- Yahudilikning asosiy tarixiy bosqichi haqida ma'lumotlar
- Moisey va Tora

: Tora va Talmudning roli

- Tora haqida tafsilotlar
- Talmudning ma'nosi va ahamiyati
- Talmudni o'rganish jarayoni

: Sinagoglar

- Sinagogning ma'nosi va ahamiyati
- Sinagogda namoz o'qish va ta'lim jarayoni
- Sinagogning asosiy qismi

: Bayramlar

- Asosiy bayramlar (Pesax, Shavuot, Sukkot)
- Bayramlarning maqsadi va merosi
- Bayramlarda dini ta'limlarning ahamiyati

: Bar/Bat Mitzvah merosi

- Bar/Bat Mitzvahning ma'nosi va tarixi
- Merosiyatning tarkibi va ahamiyati
- Dini ta'limlarning Bar/Bat Mitzvahda roli

: Yashovchi odamlarning dini ta'limlari

- Yahudilikda yashovchi odamlarning ta'lim jarayoni
- Maktublar va dini o'qishlar
- Yahudi maktablari va tarbiyaviy muassasalar

: Natijalar

- Yahudilikda ta'limning ahamiyati
- O'rganish jarayonining ahamiyati
- Yahudilikda ta'limning insoniyatga ta'siri


Yahudiylik – asosan yahudiylar oʻrtasida tarqalgan eng qadimgi dinlardan biri. Miloddan avvalgi 2 ming yillik boshlarida vujudga kelgan. Arabiston yarim orolning shimolida koʻchib yurgan yahudiy qabilalari miloddan avvalgi XIII asrda Tankani bosib oldilar va miloddan avvalgi X asrda Rossiya – Ispaniya davlatini tuzdilar. Yahudiylik ana shu qabilalarning diniy urf-odatlari va Falastin xalqlarining ayrim eʼtiqodlarini oʻzida mujassamlashtirgan. Yahudiylik nomi Yahudo (Iuda) qabilasining nomidan olingan.
Dastlab yahudiylik koʻpxudolik (politeistik) dini boʻlgan. Miloddan avvalgi I—VIII asrlarda yahudiylik yakkaxudolik (monoteistik) diniga aylangan. Olamning yaratuvchi xudo Yaxvega eʼtiqod qilish, Yaxve va yaxudiylar oʻrtasidagi ahd (shartnoma)ga shak keltirmaslik, yahudiylar xudoning mumtoz bandalari ekaniga, Muso (Moisey)ning paygʻambarligiga va unga ilohiy kitob Tavrot yuborilganligiga, narigi dunyoga, mahdiy (messiya)ning kelishiga, oxirat kuni barchaning tirilishiga, jannat va doʻzaxga, gunohkorlarning jazolanishi va savob ish qilganlarning ragʻbatlantirilishiga ishonish yahudiylikning asosiy aqidalaridir. Yahudiylik dinida xilma-xil ibodatlar, duolar, urf-odatlar, roʻza tutish, xatna qilish, oziq-ovqat sohasidagi taqiqlar, shanba kuni hech qanday ish bilan shugʻullanmaslik, diniy soliqlar va yigʻimlar kabi talablar juda qatʼiy qilib qoʻyilgan. Yahudiylikning asosiy diniy kitoblari – Tavrot va Talmudsa belgilangan bunday koʻrsatmalar orqali dindor yahudiylarning turmushi, axloqiy va huquqiy hayoti nazorat ostiga olingan.
Yahudilik, dunyo bo'ylabgina amalga oshiriladigan, ming yillik tarixga ega bo'lgan va dini hamda etnik bir kimlik sifatida qabul qilingan bir din. Yahudilikda ta'lim muhim ahamiyatga ega. Yahudi bolalariga odatda kichik yoshlardan boshlab Tora o'rgatmalariga ega bo'lishadi va bu o'rgatmalar asosida ta'lim olishadi. Tora, Yahudilarning muqaddas kitobi bo'lib, Ibroni tilida yozilgan. Tora o'rgatmalari, Yahudi imonining asosini tashkil etadi va Yahudi bolalariga ma'naviy qadriyatlar, ibodatlar va Yahudi qonunlari haqida ma'lumot beradi.

Yahudilikda o'rganish jarayoni sinagoglarda amalga oshiriladi. Sinagoglar, Yahudilar tomonidan ibodat qilingan va dini ta'lim olingan joylar hisoblanadi. Bolalar, sinagogda Tora ni o'rganish orqali bir yandan ham dini rituallarni va duolar shakllarini o'rganishadi. Sinagoglar, shuningdek, Yahudi jamiyati ijtimoiy markazlari hisoblanadi va turli tadbirlar, meroslar va bayramlar uchun ishlatiladi.

Yahudilikda bayramlar ham muhim o'rinda joy tutadi. Masalan, Pesah (Yahudi o'tish bayrami), Shavuot (Tora berilgan bayram) va Sukot (Chardaklar bayrami) kabi bayramlar, Yahudi imonining va tarixining nishonlandigi vaqtlar hisoblanadi. Bu bayramlar oilalar to'planishini, dua qilishni va atrofi g'ishtlari ovqatlanishini o'z ichiga oladi.

Yahudilikdagi boshqa muhim adat Bar/Bat Mitzvahdir. Ushbu meros, odatda 13 yoshdagi bir Yahudi bola qarorgohga kirish va dini mas'uliyatlarni o'z ustiga olgan bir aylanish nuqtasi hisoblanadi. Ushbu meros davomida yoshlar sinagogda Tora ni o'qiydi va jamoat oldida nutq aytadi.

Yahudilikdagi ta'lim jarayoni hayot davomida davom etadi. Yashovchi odamlar ham dini ta'limlarini olib boradi va ko'proq tahlil qilishlar olib boradilar. Yahudi o'rganish jarayoni, Tora bilan birga Talmud va boshqa dini matnlarni o'rganishni o'z ichiga oladi.

Yahudilikdagi ta'lim, Yahudi identitetini saqlashga va avlod avlodgacha uzatilishiga yordam beradi. Yahudi jamiyati, dini ta'limning yanada o'rtasida madaniy va tarixiy mirasini ham muhim hisoblaydi va bu mirasni kelgusi avlodlarga uzatishni maqsad qiladi.

Fanda yahudiylikning 4 bosqichi aniqlangan: eng qadimiy yahudiylik (Bibliya davri), klassik yahudiylik (miloddan avvalgi 536 va milodiy 70-yillar), ravvinlar davri va yangi davr yahudiyligi (modernistik yahudiylik). Eng qadimiy yahufiylik dini dastlab Falastindagi ikki davlat – Isroil va Yahudiya davlatlari (miloddan avvalgi X—XI asrlar)ning, keyinroq ular birlashgach, yagona yahudiy davlatining dini boʻlgan. Bu davr Tavrot (Tora)da aks etgan. Tadqiqotlarda aniqlanishicha, uning tarkibiga kirgan matnlar ogʻzaki tarzda miloddan avvalgi XI—VI asrlar oʻrtasida shakllangan. Miloddan avvalgi V asrda yozib olingan. Bundan keyin yahudiylikning klassik davri boshlanadi. Miloddan avvalgi 586-yilda yangi Bobil podshosi Navuxodonosor XI Yahudiyani yakson qildi, salkam 30 ming yahudiyni asirga oldi. 50 yil davom etgan „Bobil asirligi“ va undan keyingi davrlarda minglab yahudiylar Falastinni tark etdilar. „Qadimgi ahd“ matnlarining asosiy qismi ana shu davrda yozilgan. Milodiy 70-yil Quddus ibodatxonasining qulashi va Talmudning yozilishi orasidagi vaqt ravvinlar davridir. Yahudiy ruhoniylari Tavrotni talqin va tavsif qilish jarayonida vujudga kelgan Talmudning oxirgi tahriri ikki variantda: Quddus Talmudi IV asrda, Bobil Talmudi V asrda eʼlon qilindi.
VII—XVIII asrlarda yahudiy ruhoniylari (ravvinlar) diniy yozuvlar – Tavrot va Talmudni targʻib qilishni davom ettirdilar. Bu davrni aks ettirgan juda koʻp ravvin adabiyoti vujudga kelgan. XVIII asrdan diniy talablarni davrga moslashtirish, soddalashtirish va yengillashtirish harakatlari avj oldi.
Yahudiylikda qadim zamonlardan boshlab xilma-xil mazhablar va oqimlar vujudga kelgan, ular oʻrtasida keskin kurash borgan. Miloddah avvalgi II asrdan milodning 23-yiligacha farisey, saddukey, yes-sey, qumronlar jamoasi kabi oqimlar vujudga kelgan. Ortodoksal yahudiylik bilan bu mazhablar oʻrtasida kurash borgan. Milodning 1—2-asrlarida ortodoksal yahudiylikka muxolif boʻlgan ayrim oqimlar (yahudiy-xristian sektalari)ning borgan sayin yahudiylikdan yiroklashib borishi jarayenida xristian dini mustaqil din sifatida ajralib chiqqan.
Sinagog (İbranice: בית תפילה‎, romanize: bet tefila, lit. "dua evi"; Yidiş: שול, shul; Ladino: אשנוגה, esnoga; Grekçe: συναγωγή, synagogē, anlamı "toplanma yeri") veya havra, Yahudilik inancına inanan Yahudi ve Samirilerin ibadet etmek için gittikleri ibadethane.^[1][2]
Dua etmek için ayrılmış büyük bir bölüme (ana kutsal alan) ve çocuk olanlar için, küçük odalara bölünmüş öğrenim bölümüne sahiptir. Sinagoglar, bazen insanların birbirleri ile sosyalleşmesi veya sohbet etmesi için oturakların bulunduğu bir salona da sahip olabilir.^[2] Tevrat üzerine çalışma üretenler için ise בית מדרש [beth midrash] adı verilen ve "eğitim kısmı" anlamına gelen ayrı bir oda vardır. Günümüz Yahudi toplumlarında sinagoglar daha geniş rollere sahiptir. Bu nedenle bazı sinagoglarda yemek salonları, koşer mutfaklar, dînî okullar, kütüphaneler, günlük bakım yerleri ve küçük şapeller vardır.
 Miloddan avvalgi I—VIII asrlarda yahudiylik yakkaxudolik (monoteistik) diniga aylangan. Olamning yaratuvchi xudo Yaxvega eʼtiqod qilish, Yaxve va yaxudiylar oʻrtasidagi ahd (shartnoma)ga shak keltirmaslik, yahudiylar xudoning mumtoz bandalari ekaniga, Muso (Moisey)ning paygʻambarligiga va unga ilohiy kitob Tavrot yuborilganligiga, narigi dunyoga, mahdiy (messiya)ning kelishiga, oxirat kuni barchaning tirilishiga, jannat va doʻzaxga, gunohkorlarning jazolanishi va savob ish qilganlarning ragʻbatlantirilishiga ishonish yahudiylikning asosiy aqidalaridir. Yahudiylik dinida xilma-xil ibodatlar, duolar, urf-odatlar, roʻza tutish, xatna qilish, oziq-ovqat sohasidagi taqiqlar, shanba kuni hech qanday ish bilan shugʻullanmaslik, diniy soliqlar va yigʻimlar kabi talablar juda qatʼiy qilib qoʻyilgan. Yahudiylikning asosiy diniy kitoblari – Tavrot va Talmudsa belgilangan bunday koʻrsatmalar orqali dindor yahudiylarning turmushi, axloqiy va huquqiy hayoti nazorat ostiga olingan.


Ma’lumki, har qanday dinning asosiy ruknlari tizimida ibodat masalasi alohida va o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Yahudiylikda ibodat (“avoda she–ba–lev” ibroniycha – “Qalb xizmati”), tong, peshin va shom paytida qilinadigan kundalik hamda shanba kuni sinagogada bo‘lib o‘tadigan haftalik ibodatdek ikki shaklga bo‘linadi. Haftalik ibodat (Shabat–Sabt) juma kuni Quyoshning botishi bilan boshlanadi va shanba kuni nihoyasiga yetadi. Shanba kuni olov yoqish, ishlash, hatto transportdan foydalanish ham taqiqlanadi. Yahudiylik ta’limotiga ko‘ra, Xudo olamni olti kunda yaratib, yettinchi kuni dam olgan. Shuning uchun ham, yahudiylar yettinchi – shanba kunini dam olish va ibodatga bag‘ishlaydi. Sinagoga (yun. “jamlanish”; ibr. – “beyt kneset” – “jamlanish o‘yi”)da ibodatlar, balog‘atga yetgan (o‘n uch yosh) va kamida o‘nta erkak kishidan iborat jamoat bo‘lganda o‘tkaziladi. Bunga “Minyan” deyiladi. Ruhoniy yoki jamoatdan biron kishi boshqaradigan ibodat vaqtidagieng muhim lahza “Tavrot” o‘ramalarining tugunlar ichidan chiqarilishi va ruhoniy tomonidan o‘qilishidir. Ovozni chiqargan holda “Tavrot”dan parchalar o‘qish sinagogadagi ibodatlarning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Yahudiylarda faqatgina sinagogada emas, uyda ham ibodat qilinadi. Uylarda kirish eshigining yuqorisida “mazuza” deb nomlangan, uzun bir quvur ichiga o‘rama holida qo‘yilgan “Tavrot”dan jumlalar yozilgan qutichalar osilgan bo‘ladi. Uyga kirish va chiqishda yahudiylar “mazuza”ga tegib barmoqlarini o‘padilar. Yahudiylarga ko‘ra, “mazuza” ularni yovuz ruhlar yomonligidan saqlaydi. Uyda olib boriladigan ibodat vaqtida boshga bosh kiyim, ustga esa chakmon tashlanadi. Duolarning eng muhimi sanalgan 16 tasi oyoqda tik turgan holda aytiladi. Boshqalarini o‘qiyotganda tiz cho‘kish, vujudni tebratib turish kabi harakatlar qilinadi. Sinagogalar iqlim, mintaqa yoki konkret madaniyat ta’sirida turli me’moriy uslublarda qurilishi mumkin. Lekin barcha sinagogalarda albatta, uch unsur joy olishi shart. Ular: Aron Kodesh, Ner Tamid va Bimadir. Quddusga yo‘nalgan muqaddas sandiq (shkaf) – Aron Kodesh ichida “Tavrot” tumorlari saqlanuvchi maxsus joy bo‘lib, u masjiddagi “mehrob”ga o‘xshash vazifani bajaradi va kirish eshigining to‘g‘risida bo‘ladi. Ner Tamid esa – (ibr. “abadiy shamchiroq”) sinagogada “Tavrot” solingan sandiq ro‘parasida joylashgan bo‘lib, doimo yonib turuvchi shamchiroqdir. Singogalarda Ner Tamid Menorani eslatib turuvchi ramz sifatida qo‘yiladi. Bima (yoki teva, almemar) esa – sinagoganing markazida joylashgan, “Tavrot” o‘qiladigan minbardir. Diniy marosim va bayramlar ham sinagogalarda amalga oshiriladi. Yahudiylarda Rosh Ashona, Yom Kipur, Pesax, Shavuot, Sukkot, Simxa Tora, Purim, Hanukka va boshqa shu kabi diniy va milliy bayramlar (ibr. –Yom tov – yaxshi kun) mavjud. Rosh Ashona (ibr. – “yil boshi”). Yahudiy milliy taqvimiga ko‘ra yangi yil bayrami tishre (sentabr–oktabr) oyining birinchi va ikkinchi kunlarida nishonlanadi. Yahudiylik ta’limotiga ko‘ra, bu kunda ilk inson Odam yaratilgan va shu kunda Xudo tomonidan berilgan taqiqni buzib, jannatdan chiqarilgan. Bu insonga chiqarilgan ilk hukm edi. Shundan buyon mazkur kunda Xudo bandalari ustidan hukm chiqaradi. Masalan, yangi yilda kimning vafot etishi va kimning yashashi o‘lim yoki hayot kitoblariga yoziladi. Biroq, mazkur kunlarda o‘yin–kulgu qilinmay, 10 kun davomida istig‘for aytib, ibodat qilish orqali insonning nomi o‘lim kitobiga emas, balki hayot kitobiga yozilishiga erishish mumkin. O‘n kun davom etgan Rosh Ashonaning oxirgi kunida Yom Kipur bayrami nishonlanadi. Bu kuni hech qanday ish qilinmay, faqat ibodat bilan mashg‘ul bo‘linadi. Yahudiylar Yom Kipurda ro‘za tutishlari, sinagogada nadomatlar bilan yig‘lab qilgan gunohlariga tavba qilishlari shart. Ularning e’tiqodiga ko‘ra, Rosh Ashonada rejalashtiriladigan insonning bir yillik taqdiri Yom Kipurda qilingan ibodat va tavbasiga qarab belgilanadi. Pesax (Pasxa) yillik bayramlar orasida eng e’tiborlisi bo‘lib, nisan (mart–aprel) oyininng o‘n beshinchi kunidan boshlanib, sakkiz kun davom etadi. Ushbu bayram yahudiylarning Misrdagi qullikdan ozod bo‘lganlari munosabati bilan nishonlanadi va mazkur kunlarda xamirturishsiz non “massa” iste’mol qilinadi. Buni tanovul qilish bilan har bir yahudiy ota–bobolariningMuso boshchiligida chekkan mashaqqatlarini his qiladi, deb hisoblanadi. Pesaxdan keyingi 50–kuni sivon (may–iyun) oyining 6–7 kunlari yahudiylar ikki kun davom etadigan Shavuot (Sheviot) (ibr. – haftalar) bayramini nishonlaydilar. Shavuot dastlab dehqonchilik bayrami bo‘lgan, keyinchalik Sinay tog‘ida Musoga “Tavrot”ning berilishi munosabati bilan nishonlangan. “Talmud”da keltirishicha, Xudo Shavuotning birinchi kechasi O‘n amrni tushirgan. Shuning uchun ham, mazkur kunlarda “Tavrot”, “Talmud” va shu kabi muqddas yozuvlaridan saralab jamlangan “Tikun”ni o‘rganishga alohida e’tibor beriladi. Sukkot (chodirlar bayrami) yahudiylar Misrdagi qullikdan ozod bo‘lganlaridan so‘ng, cho‘lda chodirlarda kun kechirganlarini xotirlab o‘tkaziladigan marosim. Qadimda yahudiylar mazkur marosim kunlarida Quddusga ziyoratga borganlar. Bugunga kelib bu an’ana tusidan chiqqan. Sukkot tishre (sentabr–oktabr) oyining 15–kunidan boshlanib 7 kun davom etadi. Yahudiylar bu muddat davomida an’anaviy ravishda, o‘z uylarining oldiga chodir quradilar. Har yili bir marta “Tavrot” o‘qib chiqilib, oxirida Sukkot boshlanishining 9–kuni xatm bayrami “Simxat Tora” (ibr. “Tavrot quvonchi”) nishonlanadi. Har bir yahudiy xonadonida “Tavrot” bo‘lib, unga nisbatan hurmat hamma narsadan ustun turadi. Biror yig‘ilishda “Tavrot” yerga tushirib yuborilgudek bo‘lsa, u yerda bo‘lganlarning barchasi kafforati evaziga 30 kun ro‘za tutishlari shart bo‘lib qoladi. Milliy xususiyatga ega Purim (Shirinlik bayrami) adar (fevral–mart) oyining 14–kuni nishonlanadi. Ushbu bayram Quddusda 1 kun, boshqa joylarda esa 2 kun davom etadi. Bu bayram Ester ismli qiz tufayli yahudiylarning Eronda qatliomdan qutilib qolishlari sharafiga bag‘ishlanadi va unda ko‘ngilochar bazmlar uyushtirilib, shirinliklar tarqatiladi. Hanukka (ibr. – “yangilanish”, “yoritish”) yahudiylarning Suriya qiroli Antiokas ustidan qozongan g‘alabalari sharafiga bag‘ishlangan bayram hisoblanadi. 168–yilda yahudiylarning Salavkiylarga qarshi olib borgan kurashlari asnosida, yunonlar ibodatxonaga bostirib kirib, u yerdagi yog‘larning barini iflos qilib tashlaydilar. Yahudiylar g‘alaba qozongach, ibodatxonada menorani yoqish uchun, atigi bitta idishda bir kunga yetadigan toza yog‘ topadilar. Shunda mo‘jiza yuz berib, bir kunga yetadigan yog‘ bilan sakkiz kun davomida menora yoniq turadi. Kislav (noyabr–dekabr) oyining yigirma beshinchi kunidan boshlanib 8 kun davom etadigan bu bayramning odatiy kunlardan birgina farqi hanukkiya deb nomlangan to‘qqiz shoxali shamdondan har kuni bittasining yoqilishidir. Yahudiylikda dafn marosimi ham muayyan o‘ziga xosliklarga ega. Inson vafot etgach, qarindoshlari maxsus kiyim kiyib (bu urf asosan ortodoksal oqimda saqlangan), sham yoqishadi. Mayyitni oq kafanga o‘rab, “Kaddish” (oromiycha – “Muqaddas”, sinagogalarda o‘qiladigan ibodat duosi)ni o‘qiydilar. O‘lik chiqqan xonadonda bir hafta davomida aza tutilib, uydan tashqariga chiqilmaydi. Bir yil o‘tgach, mayyitni xotirlab “yil marosimi” (“Yorsayt”) ni o‘tkazib, maqbaraga qabr toshi o‘rnatadilar. Yom– kipur, Sukkot, Pesax bayramlarida marhumlarni xotirlab “Yizkor” deb nomlanadigan maxsus duolar o‘qiladi. Yahudiylikda yuqoridagilardan tashqari mustaqillik, motam kuni hisoblangan “Tisha be av” va boshqa shu kabi milliy, diniy va tarixiy mazmunga ega bo‘lgan bir qancha bayram va marosimlar bo‘lib, ularni nishonlashda oqim va firqalarda ba’zi bir juz’iy farqlar kuzatiladiBarcha dinlarda bo‘lgani kabi yahudiylikda ham uzoq tarixiy taraqqiyot davomida ichki bo‘linishlar yuzaga kelgan. Xususan, mutaxassislar shartli ravishda ularni uch guruhga – saduqiylik, farziylik va essaniniylarni o‘z ichiga olganklassik, hasidiylik, qaroim kabi oqimlardan iborat o‘rta asr va islohotchi, konservativ kabi oqimlarni qamrab olgan zamonaviy oqimlarga ajratishadi.
Saduqiylik klassik oqimlar orasida, muayyan o‘ziga xosliklari bilan boshqalardan farqlanadi. Mazkur oqimning vakillari asosan yirik yer egalari, yuqori qatlam vakillari (aristokratlar)dan iborat bo‘lgan. Saduqiy atamasi Sulaymon payg‘ambar podshohlik qilgan davrda ruhoniy bo‘lgan Sadoka (Sadok) nomidan kelib chiqqan. Voqelikka ratsionalistik yondashuv saduqiylikda bir qator aqidaviy o‘ziga xosliklarni keltirib chiqargan. Xususan, ruhning abadiy emasligini ta’kidlash, insonning qayta tirilishi, farishtalarning mavjudligini inkor etish, ular barcha narsaga ratsional ko‘z bilan qarab, Xudo bandalarining ishiga aralashmaydi, har bir inson taqdirini o‘zi yaratadi, deb hisoblash unga xos xususiyatlardan hisoblanadi. Farziylar (ibr. – “perushim” – “ayri bo‘lish”, “nopokliklardan uzoq bo‘lish”, “sharhlash”) oqimi mil. avv. II asrda e’tiqod va amalda saduqiylikka muxolif ravishda yuzaga kelgan. Shuningdek, saduqiylikdan farqli ravishda, farziylarning o‘zagini qo‘yi tabaqa vakillari va kambag‘allar tashkil etgan. Yahudiylik qonun–qoidalariga qattiq rioya qilinishini talab qiladigan ushbu oqim Xudo har bir narsani nazorat qilishi, bandaga xos hur irodaning mavjudligi, o‘limdan keyin qayta tirilish, jannat, jahannam, farishtalarning borligi, jazo va mukofotning borligiga ishonishga asoslanadi. Issiyim ya’ni Essaniylar saduqiylik va farziylik bilan bir davrda paydo bo‘lgan klassik oqimlardan biridir. “Issiyim” so‘zi tarixiy matnlarda uchramasa–da, manbalarda uning “dindor zohidlar” ma’nosini anglatishi ko‘proq ta’kidlanadi. Essaniylarning e’tiqod asoslari farziylarnikiga yaqin bo‘lib, ular insonlarning taqdiri oldindan yozib qo‘yilganini, qayta tirilishni va farishtalarning mavjudligini va e’tirof etadilar. Xususan, farishtalar – muqaddas mavjudotlar, “Osmon o‘g‘illari”, amalga oshiradigan ishlariga qarab “Nurlar qiroli”, “Zulmat farishtasi”, “Ozodlik farishtasi”, “Mastemah (shayton)”, “Saqlovchi farishtalar” kabi sinflarga ajratiladi. Shuningdek, ularning ta’limotiga ko‘ra, inson vafot etgandan so‘ng, uning ruhi osmonga ko‘tarilib, yaxshi ruhlar abadiy baxtli hayot kechiradilar, yomon ruhlar esa, qahraton sovuqda azoblanadilar. Shuning uchun ham, har bir essaniy o‘z hayotida doimo yaxshi amal qilishga, axloqiy normalarga qat’iy rioya etishga harakat qilishi lozim, deb hisoblanadi. XVIII asrning birinchi choragida yuzaga kelgan hasidiylik (ibr. – “dindorlar”) o‘rta asr oqimlar ichida alohida o‘rinni egallaydi. Uning asoschisi Baal Shem Tov dinning mohiyatiga aql bilan emas, balki his–tuyg‘ular orqali erishiladi, degan tamoyildan kelib chiqib, shariat qonunlarini o‘rganishni emas, balki diniy hissiyot va axloqni birinchi o‘ringa qo‘ygan edi. Shu bilan bir qatorda, hasidiylar shanba va bayram kunlari “Shtrayml” nomli telpak kiyishlari bilan boshqa oqimlardan ajralib turadi. Umuman olganda, hasidiylar hayotning barcha jabhalarida axloq normalarga qattiq rioya etib, “Tavrot”da belgilangan bo‘yruqlarni bekamu kust bajarishga harakat qiladilar. “Islohotchi yahudiylik” zamonaviy oqimi XIX asr boshlarida Germaniyada yuzaga kelgan. Nemis ruhoniylari Abram Geyger (Abraham Geiger) va Moses Mendelson (Moses Mendelsohn)larning Markaziy Yevropada yashovchi yahudiylarni o‘zlari yashayotgan mamlakatning madaniyatiga moslashishga chaqiriqlari ushbu oqim yuzaga kelishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu islohotchilik harakati Yevropada yuzaga kelgan bo‘lsa–da, tom ma’nodagi oqim sifatida AQShda shakllandi, deyish mumkin. Bugungi kunda, islohotchi yahudiylar soni Isroilda taxminan5–6 ming kishi bo‘lsa, AQShda yashovchi yahudiylarning 40 foizini tashkil qiladi. “Islohotchi yahudiylik” “ortodoksal”cha qarashlarni o‘zlariga qabul qilmaydilar. “Islohotchi yahudiylik”ka xos xususiyatlar 1885–yilda qabul qilingan Pitsburg (Pittsburg) platformasi nomini olgan qarorda o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra, “yahudiylar endi bir xalq (millat) emas, balki bir jamoatdir, qadim yahudiy shariatidan faqatgina zamonaviy hayot tarziga mos bo‘lganlarigina qabul qilinishi mumkin”. Shunday yondashuvdan kelib chiqib, masalan, shabat kuni ibodati yakshanba kuniga ko‘chirilgan. Shuningdek, islohotchi yahudiylikda sinagogada ayollar erkaklar bilan yonma–yon o‘tirib ibodat qilishlari hamda ruhoniy sifatida marosimlarni boshqarishi ham mumkin. Bundan tashqari ibodat vaqtida bosh kiyim kiyish majburiyati yo‘q. Boshqa e’tiqod vakillari bilan nikoh munosabatlariga kirishishga monelik qilinmaydi. Ota– onasidan qaysi biri yahudiyligidan qat’i nazar, farzand ham yahudiy, deb e’tirof etiladi. Islohotchi yahudiylikka javob sifatida konservativ yahudiylik yuzaga kelganini ham qayd etish lozim. 1885 yilda qabul qilingan Pitsburg platformasi qarorlariga qarshi chiqqan Gamburgning bosh ruhoniysi Isaak Bernays (Isaac Bernays) va Zakariyo Franklen (Zacharia Franklen) boshliq bir guruh muxolif ruhoniylar asos solgan oqim o‘zining nufuzi va ergashuvchilari soni jihatidan AQShda islohotchi, Isroilda esa ortodoksal yahudiylikdan keyingi o‘rinda turadi. Bugungi kunda konservativ yahudiylik galaxa (yahudiy shariati majmuasi)ni ijtimoiy hayotda dasturulamal deb hisoblaydi. Islohotchilardan farqli ravishda konservativ yahudiylikda boshqa e’tiqod vakillari bilan oila qurish qabul qilinmaydi va faqat yahudiy onadan tug‘ilgan bola yahudiy deb hisoblanadi. Yuqoridagilardan tashqari Rekonstruktiv yahudiylik, Messian yahudiylik, Shanbachilar kabi yana bir qator oqimlar bo‘lib, ular asosan XIX asrda yuzaga kelgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, ilk sinagoga Buxoroda VIII asrda qurilgan. XII asrgacha yahudiylar aholining himoya qilinuvchi qatlami – zimmiylar deb atalib, ularga alohida mahallalar qurib, o‘z jamoalari bilan tinch–osuda yashashga sharoit yaratib berilgan. Sayohatchi Veniamin Tudelskiy o‘z kundaliklarida yozib qoldirishicha, 1170 yilda birgina Samarqandda 30 000 yahudiy yashagan. XVI asrda Eronda yahudiylarga qarshi olib borilgan harakatlar natijasida ularning ko‘pchiligi Markaziy Osiyodan panoh topgan. Bu Markaziy Osiyoda yashayotgan yahudiylar sonining yanada oshishiga zamin yaratgan. Yahudiylarning Markaziy Osiyo mintaqasida uzoq vaqt mobaynida tinch–totuv yashashi va bu yerlarga bog‘lanib qolishi ularning tarkibida “buxoro yahudiylari” deb ataladigan qatlamni vujudga keltirdi. Ular, asosan, fors tilining Samarqand–Buxoro dialektlarida so‘zlashishgan. Yahudiylarning yurtimizga kirib kelishi Ikkinchi jahon urushi davrida yanada kuchaydi. Ma’lumotlarga ko‘ra, o‘sha yillari Rossiya, Moldaviya, Ukraina va Belorussiyadan deyarli 180 ming yahudiy O‘zbekistonga ko‘chib keldi. Bugungi kunda yahudiylar asosan Buxoro, Samarqand va Toshkent kabi yirik shaharlarda istiqomat qiladilar. Mamlakatimizda Adliya vazirligidan ro‘yxatdan o‘tgan 8 ta yahudiy sinagogasi, 5 ta yahudiy milliy–madaniy markazi, shuningdek, Yahudiylar tarixi muzeyi faoliyat olib bormoqda.