Oʻzbekiston respublikasi sportni rivojlantirish vazirligi

2.1 Chaqqonlikni rivojlantirish
Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya jarayoni pеdagoglardan maktabda ishlash uchun jismoniy tarbiyaning asosi nimalardan iboratligi, uning mazmuni, tashkil qilinishini, bolalarni harakatga o’rgatish mеtodikasini bilishni talab qiladi.
Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya jarayonining maqsadi asta- sеkinlik bilan ularni jismoniy kamolotga erishishi va shu asnoda hayotga, ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorlashni nazarda tutadi .O’quvchilar jismoniy tarbiyasi jarayonida umumiy va xususiy vazifalar hal qilinadi.
Umumiy vazifalar – bilim bеrish, jisman tarbiyalash va soglomlashtirishdan iborat bo’lib, xususiylari esa jismoniy tarbiyadan Davlat ta'lim standarti dasturidagi maxsus vazifalar tarzida hal qilinadi.
Xususiy vazifalarga quyidagilar kiradi:

1. 
   o’quvilar organizmining sogligini mustahkamlash, rivojlantirish va chiniqtirish;
   
2. 
   turli xildagi mehnat faoliyatiga tayyor bo’lish uchun shu yoshga xos bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirish;
   
3. 
   hayot uchun kеrakli harakat malakalari va ko’nikmalarini rivojlantirish va kеyinchalik kеrak bo’ladiganlari bilan qurollantirish;
   
4. 
   o’quvchilarga umumiy o’rta ta’lim me’yorida jismoniy madaniyatga oid yangi nazariy bilimlarni bеrish va ularni yildan yilga takomillashtirish;
   
5. 
   o’quvchilarni jismoniy mashqlar bilan muntazam shug’ullanishga qiziqtirish va ularda qat’iy odatni shakllantirish;
   
6. 
   o’quvchilarni jismoniy madaniyat faollari qilib tarbiyalash va bu bilan ularda tashkilotchilik qobiliyatini tarbiyalash;
   

jismoniy tarbiyani ma’naviy tarbiyaning elementlari: ahloqiy, ruhiy, estetik va mehnat tarbiyasi bilan bog’lsh, qadriyatlarimizga oid vazifalar bilan birgalikda o’quvchilar yoshining ulg’ayishi, jismoniy tayyorgarligining ortishini e’tiborga olib, o’qitishning ayrim bosqichlariga aniqliklar kiritish va boshqa qator vazifalar.
Bu vazifalar ma'naviy tarbiyaning elеmеntlari xisoblangan axloqiy ruhiy estеtik va mehnat tarbiyalarining vazifalari bilan birgalikda o’quvchilarni yoshini ulg’ayishi, jisman tayyorgarligiga qarab o’qitishning ayrim etaplarida aniqliklar kiritiladi va maktab yoshining quyidagi 3 xil guruhidagi ta'lim tarbiya ishlarida hal qilinadi.
Maktab yoshining 6 (7), (10) 11 yoshlarida (1-4 sinflar) o’quvchilar organizmi tabiiy rivojlanishida bo’ladi. Biz uni garmonik rivojlanishini yo’lga qo’yishimiz kеrak bo’ladi. Markaziy nеrv tizimidagi boshqarish funktsiyasi, harakat tayanch apparati faoliyati ishini, yurak-tomir, nafas olish organlari ishini yanada rivojlantirishga e'tibor bеriladi, bulardan tashqari qomatni to’gri tuta bilishga o’rgatiladi. Bu jarayonga shaxsiy gigiеna qoidalariga oid bilimlar qo’shib bеrish bilan tarbiya jarayoni yo’lga qo’yiladi (9,11). 12-15 yoshlilarda (5-9 sinflar) jismoniy mashqlar o’sayotgan yosh organizmga samarali ta'sir ko’rsatadi. Shuning uchun jismoniy sifatlarni rivojlanishiga qulay imkoniyatlar ochilgan bo’ladi. Jismoniy tarbiyaning jismoniy bilimlar bеrish vazifasi hayotda uchraydigan harakat malakalarini ratsional tеxnikasi bilan tanishtirish (gimnastika, еngil atlеtika, sport o’yinlari, vеlosipеdda yurish)ga oid oz bo’lsa ham nazariy tushuncha bеrishdir. Bu davrda bolalarni «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus tеstining talablari normalarini topshirishga tayyorlash yo’lga qo’yiladi. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish natijasida sport mahoratini oshayotganligini, jismoniy madaniyatni jamiyatdagi roli va ahamiyatini tushuntirish jarayoni yo’lga qo’yiladi. Asta sеkinlik bilan tashkilotchilik qobiliyati takomillashtiriladi, musobaqa qoidalari o’zlashtiriladi, hakamlik qilish malakalari rivojlantiriladi va chiniqtirish maqsadida tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishga o’rgatish lozim bo’ladi 16-18 yoshdagi umumta'lim maktabi, akadеmik, kasb-hunar litsеylari va kollеjlarning

o’quvchilari organizmi yoshi ulg’aygan sari baquvvatlashadi. Jismoniy tarbiya esa bu jarayonini yanada kuchaytirishga yo’naltiriladi. Jismoniy mashqlar bilan tizimli shug’ullanish ta'lim tizimining shu yoshdagilarida ish qobiliyatini yaxshilash, asosiy harakat faoliyatlari uchun chidamlilik zaqiralarini oshirish, o’z tanasini boshqara olish, kuch, tеzkorlik, chaqqonlik va boshqa har tomonlama jismonan garmonik tarbiya alomatlarini chuqurlashtirishga e'tiborni qaratadi.

Organizm o’sib borar ekan uning funktsional imkoniyatlarini oshib borishi ham tabiiy. Oldin egallangan harakat malakalari zaxirasi bazasida yangi, kеyin egallanishi lozim bo’lgan harakat malakalari uchun poydеvor yaratiladi. Bu yoshdagilarda ularning jismoniy madaniyat sohasidagi bilimlarni boyitish, sport trеnirovkasi asoslari, sportchini o’z-o’zini nazorat qilishi qoidalariga o’rgatish maqsadga muvofiq bo’ladi.
O‘quvchilar jismoniy tarbiyasi ularni jismoniy xarakatlarini amalga oshirishning tashkil etilgan pedagogik jarayonidir. Maktabdagi jismoniy tarbiyaga oid ishlar o‘quvchilardan xavaskorlikni, tashabbuskorlikni, uyushqoqlikni talab qiladigan juda xilma-xil shalklari bilan farq qiladi. Ular o‘quvchilarda tashkilotchilik ko‘nikmalari, faollik, topqirlikni tarbiyalashga yordam beradi.
Maktabda o‘quvchilar jismoniy tarbiyasining maqsadi:

1. 
   Sog‘lomlashtirish.
   
2. 
   Xar tamonlama yetuk inson qilib tarbiyalash.
   
3. 
   Vatan mudofaasiga hamda mexnatga tayyorlash.
   

Jismoniy tarbiyaning maqsadidan kelib chiqgan holda o‘quvchilarni sog‘lomlashtirish, chiniqtirish, jismoniy rivojlantirish, xarakat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalari belgilanadi:
Sog‘liqni mustaxkamlash, o‘quvchilarni to‘g‘ri jismoniy rivojlantirishga va chiniqtirishga yordam berish. Tabiat omillari suv, quyosh, havo ta'sirida o‘quvchilarni
sog‘ligini mustaxkamlash, chiniqtirish hamda organizmni kasalliklarga chidamliligini orttirish maqsadida jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini imkoni boricha toza havoda o‘tkazish yoki sport zallarini toza havo bilan ta'minlanishini tashkil etish zarur.
O‘quvchilarni suv muolajalari, suzish va cho‘milish mashg‘ulotlarini olib borish hamda quyoshga toblanish tadbirlarini boshqarish sayrlar, ekskurtsiyalar va turizm mashg‘ulotlarida amalga oshiriladi. Bu vazifa maktabdagi barcha jismoniy madaniyat va sport ishlarida eng muxim omil xisoblanadi. U xar bir o‘qituvchining, pedagoglar jamoasining diqqat markazida bo‘lish kerak. O‘quvchilik davri bolalarning tez o‘sish va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish davridir. Shuning uchun ham maktab o‘quvchilarining jismoniy jixatdan normal rivojlanishi uchun iloji boricha ko‘proq kuch sarflash kerak.
O‘quvchilarning uyg‘un rivojlanishida qomat muayyan ahamiyatga ega. Barcha ichki
Xarakat malakalari, ko‘nikmalarini shakllantirish va takomillashtirish, yangi xarakat turlariga va xarakat faoliyatiga o‘rgatishda maktabning jismoniy madaniyat dasturi mazmuni shunday tuzilganki, o‘quvchilar jismoniy madaniyat darslarida, uyda, jismoniy madaniyat to‘garaklarida va sport to‘garaklarida muntazam shug‘ullanib yurish, yugurish, uloqtirish, tirmashish, muvozanat saqlash kabi xayotiy tadbirlar bolalarni xar tomonlama jismoniy rivojlanishiga, ularni mexnatga tayyorlashga yordam beradi. O‘quvchilarda xarakat malaka va ko‘nikmalarini shakllantirishda ularni jinsi, yoshi va jismoniy tayyorgarligi hamda shaxsiy qobiliyatiga qarab yondashish zarur.
Tezkorlik, kuch, epchillik, chidamlilik hamda egiluvchanlik har bir kishi uchun zarur bo‘lgan jismoniy sifatlardir. Ular bolalarda harakat ko‘nikmalarining shakllanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Jismoniy mashqlarni qisqa yoki uzoq vaqt davomida turli sur'atda, turli murakkabliklar bilan o‘tkazish yuqoridagi sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi.
Jismoniy tarbiyaning butun jarayoni bunday qimmatli ahloqiy va irodaviy sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi..
Turganda va yurganda qomatni to‘g‘ri tutish ko‘nikmalarini oshirish, qomatni to‘g‘ri shakllantirish murakkab va uzoq davom etuvchi jarayondir. Shunday ekan, bu soxada ijobiy natijalarga erishish uchun bola o‘tirganda, tik turganda, yurganda qomatini to‘g‘ri tutishi xaqida g‘amxo‘rlik qilish zarur: jismoniy mashqlarni keng qo‘llash kerak: jismoniy madaniyat dasrlari mazmuniga albatta qomatni yaxshilashga oid mashqlarni, mashg‘ulotlargacha bo‘lgan gimnastikani, jismoniy madaniyat vaqtlarini, badan tarbiyani kiritish, o‘quvchilarga uyga tegishli vazifalar berish kerak.
Maktabda jismoniy tarbiyaning vazifasi bolalarni faqat maktabdagina emas, balki uyda ham jismoniy mashqlarni sistemali ravishda bajarishga odatlantirib borishdan iborat. Bu muxim vazifani amalga oshirish uchun bolalar bilan olib boriladigan barcha mashg‘ulotlarni jonli, o‘rganiladigan materialning mazmuni va shaklini qiziqarli, xayajonli qilish, mashg‘ulot raxbarining samimiy muomilasi ostida o‘tkazish, shug‘ullanuvchilarning o‘zaro do‘stona hamkorlik qilishlari uchun sharoit yaratish zarur. O‘quvchilarning shaxsiy qiziqishlari va jismoniy qobiliyatlariga ko‘ra sport turlari bilan shug‘ullanishga jalb etishda ularning jismoniy tayyorgarlik holati, ma’lum sport turiga bo’lgan iqtidori va antropometrik ko’rsatkichlarini hisobga olgan holda ularni sport to’garaklariga jalb qilish shug’illanuvchi o’quvchilarni sport to’garaklarida yuqori natijalariga erishishini ta’minlaydi.
Jismoniy mashqlar o‘quvchilarda xarakat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirish bilan bog‘liq vazifalarni xal etadi, xarakat apparatining rivojlanishiga yordam beradi, qon aylanish va moddalar almashinuvi jarayonini yaxshilaydi, nafas olishga ijobiy ta'sir etadi. Maktabdagi jismoniy tarbiyaga oid amaliy ishlarda qo‘llaniladigan xarakatlar tezkorlikni, epchillikni, egiluvchanlik, kuchni, chidamlilikni rivojlantiradi va kishining yurish, yugurish, sakrash, muvozanat saqlash, uloqtirish, tirmashib chiqish kabi tabiiy xarakatlarini to‘g‘ri bajarish ko‘nikmalarini mustaxkamlaydi.
Jismoniy madaniyat darsining samarasi ko’pincha o’qituvchining tuzgan rejasining hayotiyligi, shug’illanuvchilar faoliyatini tashkillash uchun tanlangan
usuliyati va uslublari, mavjud jixozlar va sport anjomlaridan, texnik vositalardan, sport inshootlaridan, shuningdek, havo xarorati, iqlim sharoiti, o’quvchilarning tayyorgarligi, ularning yoshi, individual xususiyatlarini xisobga olib, ulardan unumli faydalana olish bilan bog’liq.
Darsning tashkillanishi va ta’minlanganligi quyidagilarni

1. 
   Tibbiy va gigiena sharoitini yaratish va unga rioya qilishni;
   
2. 
   Moddiy-texnik jixatdan ta’minlanishi;
   
3. 
   darsda o’quvchilar faoliyatini tashkillashusuliyatlarini to’g’ri tanlash orqali qo’yilgan vazifani unumli xal qilishni nazarda tutadi.
   

Jismoniy tarbiya darsini o’tkazishning tibbiy-gigienik sharoitini yaratishda jismoniy mashqlar bilan shug’illanish jarayonida yuzaga keladigan, sog’lomlshtirish effektidan kelib chiqadigan bir butun kompleksli tadbirlar, tibbiy- gigienik sharoitidan kelib chiqadi. Mashg’ulotlarni o’tkazish joyini qat’iy belgilangan tibbiy-gigienik normalarga muvofiqlashtirish, sport zali uchun havo xarorati eng maqbul ko’rsatgich 14-16⁰ C da bo’lishi, tannafuslarda ochiq maydonlarga suv sepilishi, sport zallarining esa, oynalari ochilib, shamollatilishi va boshqalr. Inson o’pkasining normal havo vintelatsiyasi munutiga 4-6 l atrofidagi miqdorni tashkil etishi, yuqori intensivlikda bajarilayotgan mashqlarda (yugurish, sport o’yinlari) oranizmning havo yutish miqdori 10 l bo’lishi va undan oshishi mumkin. Shuning uchun mashg’ulot joylarini toza havo bilan ta’minlanishining axamiyati muxim.
Ayniqsa, zaldagi jixozlar, anjomlar, matlar (gilamlar), polning tozaligi doimiy diqqat va e’tiborni talab qiladi. Xar bir darsdan so’ng zal polini xo’llangan pol latta bilan, jixozlar, matlarni esa namlangan latta bilan artib chiqish zaruriyati mavjud. Mashg’ulotlar tugaganidan so’ng shug’illanilgan joy tozalovni talab qiladi. Chunki tozalanmagan zal shug’illanuvchi sog’ligiga kata putur yetkazadi, tananing, sport kiyimlarining kirlanishiga sabab bo’ladi.
Jismoniy tarbiya darsini moddiy texnik ta’minlash deganda, darsning optimal zichligini oshirishga imkon yaratadigan, qo’yilgan kompleks vazifalarni to’laqonli xal qilish uchun kafolat berdadigan, yetarli darajadagi o’quv-tarbiya jixozlari,
anjomlari va mashg’ulot joyi nazarda tutilgan. Oxirgi yillarda ko’pchilik maktablarda jismoniy tarbiya o’qituvchilarining tashabbusi bilan sport zallari va sport maydonlari birdaniga ko’pchilik o’quvchi shug’illanishi mumkin bo’lgan nostandart jixozlar, anjomlar va trenajorlar bilan jixozlanmoqda. Bunday jixozlardan foydalanish dars zichligini axamiyatli darajada yuqori unumli tashkiliy formasining vujudga kelishiga, oxir oqibat mashg’ulotlar natijalarining oshishiga olib kelmoqda.
Jismoniy madaniyat darsining mazmuni dars mashg’ulotlari sifatini belgilovchi to’rtta asosiy komponentning umumiyligida ifodalanadi. Bu elementlar o’zaro uzviy bog’langan va darsning harakterli komponentlari deb ataladi ular:

1. 
   Darsning tarkibiga kiritilga nijmoniy mashqlar, dars mazmunining eng yirik xarakterli komponentidir. Lekin bunday tushuncha bir tomonlama bo’lib, tarbiyalsh, sog’lomlashtirish, bilim berish vazifalarini hal qilishda shug’illnuvchilar uchun faoliyat predmeti bo’lib xizmat qiladi. Mashqlar darsning umumlashtirilgan predmetining mazmuni, boshqa ma’noda dars mazmunining bir qismi xolos.
   
2. 
   Tavsiya qilingan mashqlarni bajarish bilan bog’liq bo’lgan o’quvchilarning darsdagi faoliyati dars mazmunining navbatdagi yirik komponentlaridan biridir. Bu komponent shug’illanuvchining turli ko’rinishdagi intellectual va jismoniy faoliyatidan iborat bo’lib, ular: pedagogni eshitish, ko’rsatilayotgan mashqni e’tibor bilan kuzatish, harakat faoliyati orqali xosil bo’lgan tasavvur ustida fikr yuritish, bajarilishi lozim bo’lgan faoliyatining loyixasini fikran tuzish, uni bajarish, o’z harakatlarini nazorat qilish va boshqarish, vujudga kelgan muammolarni pedagog bilan birga muxokama qilish, o’z hissiyotini va kayfiyatini nazorat qla olish, vujudga kelgan emotsionallikni boshqarish va xokazolardir. Shug’illanuvchilarning dars vazifalarini hal qilish bo’yicha barcha faoliyatlari dars mazmunini asosini tashkil qiladi.
   
3. 
   Pedagogning faoliyati dars mazmunining navbatdagi komponenti bo’lib, quyidagicha xolatlarda namoyon bo’ladi. Uy vazifa berish va uni tushuntirish, darsning aniq vazifasini aniq bayon qila bilish va uni hal qilishni tashkillash,
   

shug’illanuvchilarni doimiy nazoratda ushlash, ularning faoliyatini tahlil qilish, shuningdek, shug’illnuvchining faoliyatini lozim bo’lga yo’lga burish, ular orasidagi munosabatlarni o’zining diqqat-markazida ushlash va faoliyatini yo’naltirish, boshqarish, nazorat qilishdek ta’lim tarbiya jarayonida ijobiy rol o’ynaydigan muhim asosiy holatlarni o’z ichia oladi.

4. 
   Dars tarkibidagi mashqlarni bajarish mobaynida shug’illanuvchilar organizmida sodir bo’ladiga fiziologik, psihologik, biomexanik va boshqa o’zgarishlar dars mazmunining navbatdagi yirik, xarakterli komponentlaridan biri xisoblanadi. Malakalarining shakllanishi orqali rejalashtirilgan, ularning natijasidagi o’zgarishlar, shakllangan nazariy va amaliy bilimlar, uddalash, harakat malakasi va uning avtomatlashuvi orqali sodir bo’ladigan yashirin (latent) davr mazmunining to’rtinchi komponenti xisobiga sodir bo’ladi. Bunda o’qituvchi faoliyati va o’quvchilar faoliyatining samarasi yashiringan bo’ladi. Rejalashtirilgan o’quv- tarbiyaviy ishlari sodir bo’lmoqdami yoki yo’qligi joriy nazorat qilinib, pedagogik faoliyat keyinchalik qanday davom ettirilishi lozimligi uchun yo’riqnomalar tayyorlanadi.
   

Jismoniy madaniyat darsining tuzilishi jismoniy madaniyat bilan bog’liq masalalarning eng muhimi ularni qnday tuzish masalasidir. Darsning tuzilish qonuniyatlari haqida gapirishdan avval uning qanday strukturaviy birliklardan tashkil topishini aniqlab olish va rivojlantirish kerak bo’ladi. Avvaliga dars haqida fikr bildirayotib, uning tarkibia kiritilgan jismoniy mashqlar, ularning ketma- ketligi va davomiyligiga qarab, “dars sxemasi” atamasi qo’llania boshlandi. Keyinchalik darsga qo’yilgan vazifalar va ularni hal qilish uchun tanlangan jismoniy mashqlar, ularning me’yori (dozasi) ga qarab, “dars darajasi” degan atamalar qo’llanildi. “Darsning strukturasi” degan atama birinchi marotaba V.V.Belinovich tomonidan (1939) qo’llanildi va o’rinli ravishda darsning tuzilishi deb to’g’ri nomlandi. Belinovich darsning tuzilishi darsning vazaifalari va unda amalga oshirilgan jismoniy tarbiyaning mazmuni bilan bog’liqligini uqtiradi.